VAKLITERATUUR OVER ETHIEK IN DE ZORG
- Cingel, M. van der (2022). Moreel verpleegkundig leiderschap. Uitgeverij Boom; ISBN: 9789024436545 (zie verder onder letter 'C' in het uitgebreid literatuuroverzicht)
- Vries, M. de & Weijer, T. de (red.) (2022) Handboek leefstijlgeneeskunde; De basis voor iedere praktijk; Bohn, Stafleu Van Loghum, SKU: 9789036827607 (zie verder onder letter 'V' van het uitgebreid literatuuroverzicht)
- KNMG en IKNL (2022) (herziene) Richtlijn palliatieve sedatie 2022 versie 3.0; zie palliaweb.nl; Voor inzage of download van de richtlijn: Richtlijn
- Nistelrooij, I. van (2022) . Basisboek zorgethiek (herziene versie). Uitgeverij Abdij van Berne; ISBN: 9789089724311 (zie verder onder letter 'N' van het uitgebreid literatuuroverzicht)
- KNMG (2022). Gedragscode voor artsen. Goedgekeurd door het Federatiebestuur op 24 februari 2022 en gepubliceerd op 27 mei 2022 (zie verder onder letter 'K' in het uitgebreid literatuuroverzicht)
- Arend, A.J.G. van der, (1992) Beroepscodes; morele kanttekeningen bij een professionaliseringsaspect van de verpleging; Nijkerk: Intro; ISBN: 90226 6137 1
- Baart, A. (2001)
Een theorie van de presentie; Uitgeverij
Boom | Lemma; ISBN: 9789059313217 (her- en bijdrukken in 2004, 2006, 2009 en 2011)
In dit boek worden beroepspraktijken geanalyseerd waarin dat zoeken van nabijheid en afstemming met een ongewone radicaliteit geschiedt. Die aanpak wordt de presentie-benadering genoemd en is hier vooral onderzocht aan de hand van enkele pastores die intensief meeleven met bewoners van achter-standsbuurten.
Veel mensgerichte professionals zullen hun (oorspronkelijke) liefde voor hun vak in de geschetste aanpak herkennen. In het verlengde van de analyses en beschrijvingen wordt een presentie-theorie ontwikkeld met voluit aandacht voor zulke vraagstukken als wat het betekent om arm en sociaal overbodig te zijn, hoe men kan aansluiten bij de leefwereld van armen en hoe men betrokkenheid gestalte geeft. - Beaufort, I. D. de en H. M. Dupuis (red.) (1988)
Handboek gezondheidsethiek Assen / Maastricht:
Van Gorcum; ISBN: 90 232 2377 2.
De invloed van onze gezondheidszorg op het dagelijks leven van velen is groot. Dit geldt allereerst voor degenen die gebruik maken van de talloze faciliteiten, maar ook voor degenen die deze verschaffen, die in opleiidng ervoor zijn of anderszins met de gezondheidszorg te maken hebben. Dit omvangrijke boek omvat een schat van materiaal bedoeld om het denken en het omgaan met gezondheidszorg te structureren en te verhelderen. Het is in eerste instantie een boek over ethiek en gezondheidszorg. Door een overzicht te geven van de belangrijkste morele problemen in de gezondheidszorg wordt niet alleen inzicht gegeven in die problemen, maar ook een handreiking geboden bij het aanpakken ervan. Ruim 40 auteurs geven hun visie op de praktijk van de gezondheidszorg. Deze multidisciplinaire aanpak komt overeen met de dagelijkse werkelijkheid van de gezondheidszorg, waarin immers ook verschillende beroepsgroepen met tal van morele vragen worden geconfronteerd en vaak een eigen inbreng hebben bij de beantwoording ervan. - Berg, J.H. van den (1969).
Medische macht en medische ethiek Nijkerk:
Callenbach; ISBN: 9026600097.
- CELAZ (1998) Van ethische commissie naar stuurgroep
ethiek? Utrecht: Nederlandse Zorgfederatie.
Nota over de implementatie van moreel beraad in het kwaliteitsbeleid van instellingen voor gezondheidszorg. - Dupuis, H.M. (1998)
Over moraal Amsterdam:
Nieuwezijds; ISBN: 90 5712 047 X.
Over moralen van individuen en groepen valt veel te zeggen - en nog meer te vragen. Hoe ontstaat zo'n moraal? Waar komt die vandaan? Waarop berust die? Is moraal aangeboren of aan te leren? Hebben dieren ook een moraal? Hebben alle mensen een moraal, of alleen sommige? Hoezeer is moraal cultureel bepaald, hoezeer is die afhankelijk van tijd en plaats? Is er slechts sprake van individuele en willekeurige opvattingen? Kan de juistheid of het gelijk van een bepaalde morele opvatting 'bewezen' worden? Hoe zit het met de relatie tussen ethiek en politiek, en dan met name in een democratische samenleving? Al deze vragen en nog veel meer worden in dit boek besproken. - Graste, J. en D.
Bauduin (red.)
(2000). Waardenvol werk: ethiek in
de geestelijke gezondheidszorg Assen: Van Gorcum: ISBN: 90 232 3546
0.
"Waardenvol werk biedt een reflectie op de waarden die de basis vormen van het werken in de geestelijke gezondheidszorg zoals respect, autonomie, integriteit, rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid, vertrouwen. Vanuit diverse ethische perspectieven wordt ingegaan op de vraag hoe deze waarden kunnen worden uitgewerkt in normen, houding en gedrag. Aan de hand van concrete voorbeelden bieden de auteurs de lezer houvast bij het nadenken en overleggen over ethische vragen die zich in de praktijk van de geestelijke gezondheidszorg voordoen. Deel I besteedt aandacht aan de basisbegrippen ethiek, autonomie en respect. In deel II staat de morele verantwoordelijkheid van hulpverleners centraal. Deel III is gewijd aan de dilemma’s die te maken hebben met de toepassing van drang en dwang. De juridische context hiervan is ook in dit deel uitgewerkt. In deel IV komen morele vragen aan de orde die specifiek zijn voor de sector van de ouderenzorg, de kinder- en jeugdzorg, en de zorg voor allochtonen. Het slothoofdstuk behandelt ethische aspecten van het beleid van vermaatschappelijking van de zorg." (flaptekst) - Heijst, A. van (2008) Iemand zien staan; Zorgethiek over erkenning; Kampen, Uitgeverij
Klement; ISBN 978-90-8687-014-1
Zonder erkenning kan een mens niet leven - zorgethiek moet zich daar rekenschap van geven. Annelies van Heijst geeft daar in dit boek een aanzet voor.
In de bedrijfsmatige en marktgerichte cure en care gaat iets wezenlijks verloren. Namelijk het schenken en ontvangen van erkentelijkheid tussen de betrokkenen. Is de gezondheidszorg zo ingericht dat patiënten, bewoners en cliënten alleen vaktechnische zorg krijgen? Of hebben ze het gevoel dat professionals hen werkelijk zien stáán? Want daar komt erkenning krijgen uiteindelijk op neer. Het is bestaan in de ogen van anderen, en tegelijk zelf iemand zijn die iets van de ander vindt.
Professionals vinden het evenmin prettig om als lucht behandeld te worden., of als een nummer. Zij kennen ook het verlangen om gezien te worden en er toe te doen: als een vakbekwaam iemand, met hart voor het werk. Niet als een radertje in een machine, of een soort 'bediende' van de patiënt, bewoner of cliënt. Als derde partij zijn er de naasten of familieleden van mensen die zorg nodig hebben. Nu er meer professionele aandacht voor hen komt is het de vraag of ze in de juiste hoedanigheid worden erkend, dat wil zeggen als mensen die privé betrokken zijn. Worden zij soms niet verlengstuk van de hulpverlening, of soms zelfs object van behandeling?
Door de grote medische mogelijkheden rijzen ook nieuwe ethische vragen. Is 'dokteren zonder grenzen' wel wenselijk? Of moeten artsen en verpleegkundigen misschien weer belang gaan toekennen aan de oudste medisch-ethische beginselen van 'niet-schaden' en 'bij twijfel niets doen', zoals de auteur suggereert? Dit boek is bedoeld voor allen die zich druk maken over kwaliteit van zorg: werkers, zorgontvangers, hun naasten en vrijwilligers. (uit flaptekst)
- Corsius, E. (2008) Boekrecensie Iemand zien staan; in: Zin in Zorg; Tijdschrift van Reliëf over Zorg, Ethiek en Levensbeschouwing (10) nr. 2, p. 16
- Hermsen, M. (2009) Boekrecensie Iemand zien staan. Zorgethiek over erkenning in: Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek; 19 nr. 4, 120.
- Jukema, J.S. (2008) Boekrecensie Iemand zien staan. Zorgethiek over erkenning in: Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie; 39, 157-158.
- Heijst, A. van (2005) Menslievende
zorg; een ethische kijk op professionaliteit Kampen: uitgeverij
Klement;
ISBN 90 77070397
Verbeteringen in de sector van de cure en de care worden gezocht in meer geld of nog meer regels. Volgens Annelies van Heijst is een kwalitatief andere kijk op zorg en professionaliteit nodig. Haar zorgvisie en analyse zijn gebouwd op drie pijlers: de zorgethiek, het denken van Hannah Arendt over de menselijke conditie, en de presentietheorie van Andries Baart. Tegen de heersende visie in, dat zorgen niets meer zou zijn dan marktgericht, zakelijk en functioneel verrichtingen en interventies plegen stelt ze: zorgen is een medemenselijke betrekking. Het is praktisch inspelen op iemands behoeftigheid / afhankelijkheid. Zij noemt dat professionaliteit op basis van menslievendheid.
De zorgontvanger is geen passieve consument en evenmin een autonome cliënt. Wel stempelt hij of zij mede de zorgsituatie. Dat maakt iedere situatie uniek en ook ongewis. Die onzekerheid moet niet worden weggeorganiseerd. Die hoort bij zorg op echt ménselijke maat. (uit flaptekst)
- Pasch, T. van de en M. Adriaansen (2009) Menslievende professionaliteit doet aan perspectiefwisseling; in: Tijdschrift voor Verpleegkundigen (TvZ) nr. 2 pp. 20 - 22
- Jukema, J.S. (2006) Boekrecensie Menslievende zorg; in: Verpleegkunde (21) nr. 3, pp. 228 - 230
- ICN Code of Ethics for nurses
(1953) International Council of Nurses, Geneva; eerste uitgave - Kamphuis, T. en M. Morrison. (1988)
Verpleegkundigen & ethiek Groningen:
Wolters-Noordhoff; ISBN: 90 01 457 12 6.
Ethische problemen rond ziekte en gezondheid worden vaak benaderd vanuit een medische invalshoek. Toch raakt 'wat goed is om te doen' ook de andere disciplines binnen de gezondheidszorg. Verpleegkundigen met name worden in de dagelijkse praktijk voortduerend geconfronteerd met alereli morele problemen en dilemma's De behoefte daarover in gesprek te gaan is groot. Dir gesprek vraagt niet aleen om openheid en respect voor elkaar, maar ook om een gemeenschappelijke taal Inzicht in de ethiek kan verpleegkundigen helpen die taal te vinden. 'Verpleegkundigen & ethiek' is bedoed als een bijdrage in de ethische scholing van verpleegkundigen. Grondbegrippen uit de ethiek worden verhelderd vanuit en met het oog op de verpleegkundige praktijk. - Kuitert, H.(1993) Mag er een einde komen aan het bittere einde? Baarn: Ten Have; ISBN: 90 259 4525 2
- Manschot, H.A.M. en
J.N. van
Dartel (red.) (2003) In gesprek over
goede zorg; overlegmethoden voor ethiek in de praktijk Meppel:
Boom; ISBN: 90 5352 9438
In het boek worden verschillende gespreksmogelijkheden gepresenteerd en wordt besproken hoe zorgethiek in organisaties kan worden geïmplementeerd.
Deel I beslaat oplossingsgerichte methoden. Een drietal gespreksmethodes wordt behandeld die leiden tot uitspraken over concrete situaties en problemen. Handelingsalternatieven worden in beeld gebracht en afgewogen, waarna een besluit wordt genomen over de moreel te prefereren oplossing.
Deel II omvat methoden ter ondersteuning van de professionaliteit.
In dit deel zijn gespreksmethoden opgenomen die niet primair georienteerd zijn op de oplossing van een probleem. Dit deel is gericht op de bredere context, inclusief management in de zorg.
Deel III ten slotte is een reflexief deel waarin alternatieven voor methoden worden aangedragen, ontwikkelingen in de zorgethiek worden geschetst en suggesties worden gedaan hoe de zorgethiek in organisaties kan worden geïmplementeerd.
Het boek is gebaseerd op de ervaringen opgedaan op een aantal studiedagen en trainingen in het veld. De teksten zijn dus uitgebreid ‘getoetst' in de praktijk.
Het boek is bestemd voor het publiek van (nascholings)cursussen in de zorg: leden van ethische commissies, kwaliteitsborging, geestelijke verzorging, maar ook staffunctionarissen en leidinggevenden in de zorg. Daarnaast is het zeer geschikt voor de hbo-opleidingen verpleegkunde en maatschappelijk werk.> - Mol, A. (2005) De logica van het zorgen; actieve
patiënten en de grenzen van het kiezen Amsterdam:
Uitgeverij van
Gennep ISBN: 90 55156523
In en om de gezondheidszorg klinkt de roep om patiënten meer mogelijkheden te geven om te kiezen. Patiënten worden, met termen uit de politieke theorie, bestempeld als burgers die ruimte moeten krijgen voor het nemen van hun eigen beslissingen. Of ze heten, in economische termen, klanten die op de zorgmarkt tussen verschillende producten kiezen.
Annemarie Mol stelt die terminologie en de logica die eraan vastzit aan de kaak. Ze zet tegenover de logica van het kiezen de logica van het zorgen. Goede zorg is in de westerse traditie altijd stilzwijgend als ideaal gehandhaafd. Nu het niet langer vanzelfspreekt, wordt het tijd om er woorden voor te zoeken. Wat houdt goed zorgen eigenlijk in? Om die vraag te beantwoorden neemt dit boek een geval onder de loep: de zorg voor en door mensen met diabetes in Nederland. - NKV Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (1992) Doen of laten? Grenzen van het medisch handelen in de neonatologie; Utrecht, Drukkerij den Daas; ISBN: 90 72254 074
- Sporken, P. (1979) Ethiek en gezondheidszorg; Bilthoven, AMBO; ISBN: 9026304765
- Sporken, P. (1969) Voorlopige diagnose. Inleiding tot een medische ethiek; Bilthoven, AMBO; ISBN: 9026300700
- Tronto, J.
(1993) Moral Boundaries: A Political Argument For An Ethic Of Care
New York:
Routledge; ISBN: 9780415906425
In "Moral Boundaries" Joan C. Tronto provides one of the most original responses to the controversial questions surrounding women and caring. Tronto demonstrates that feminist thinkers have failed to realise the political context which has shaped their debates about care. It is her belief that care cannot be a useful moral and political concept until its traditional and ideological associations as a "women's morality" are challenged. "Moral Boundaries" contests the association of care with women as empirically and historically inaccurate, as well as politically unwise. In our society, members of unprivileged groups such as the working classes and people of color also do disproportionate amounts of caring. Tronto presents care as one of the central activites of human life and illustrates the ways in which society degrades the importance of caring in order to maintain the power of those who are privileged. - Verkerk, M. A. (red.)
(1997) Denken over zorg
Amsterdam:
Elsevier / de Tijdstroom; ISBN: 90 352 1657 1
Maatschappelijke en culturele ontwikkelingen vragen om een heroriëntatie van zorg en zorgpraktijken. Kan zorg als ethisch concept het nieuwe sociale verbindingselement zijn in een samenleving waarin individualisering en sociale fragmentering steeds sterker worden? Hoe kun je betekenis geven aan ervaringen van afhankelijkheid en kwetsbaarheid in eigentijdse zorgrelaties? Hoe verhoudt zorg zich tot macht, technologie en autonomie? In de verschillende bijdragen zetten de auteurs hun visie op bovengenoemde vragen uiteen. - Widdershoven, G.
(2000) Ethiek in de kliniek;
hedendaagse
benaderingen in de gezondheidsethiek Amsterdam/Meppel: Boom; ISBN: 90
5352 556 4
In Ethiek in de kliniek wordt een pleidooi gehouden voor een vorm van ethiekbeoefening die zich richt op de praktijk, en bereid is te leren van de ervaringen van betrokkenen.
Widdershoven presenteert een aantal benaderingen als alternatieven voor de meer gangbare principebenadering: de fenomenologische, de narratieve, de hermeneutische, de discoursethische en de zorgethische benadering.
Centraal staan vraagstukken in de praktijk: autonomie en afhankelijkheid in de chronische zorg, beslissingen rond het levenseinde, communicatie, keuzen in de zorg en evaluatie van medische technologie.
- Abma, R. e.a. (2010) Evidentie en existentie; Evidence-based behandelen en verder....; Tilburg, KSGV; ISBN: 978-90-75886-42-9
Wie hulp verleent dient zich te baseren op behandelingen waarvan de werkzaamheid bewezen is. Intuïties en het 'klinische oordeel' zijn niet langer aanvaardbaar. Het is beter om stapsgewijs een op onderzoek gebaseerd protocol af te werken, aldus de wetenschap, het beleid en de verzekeraars. Hulpverleners zelf echter waarschuwen voor de risico's van deze evidence-based benadering: wetenschap kan hier de werkelijkheid geweld aandoen, met zelfs averechts resultaat. Over deze controverse buigt zich een keur van auteurs: hoe kan een therapeut uiteindelijk het best te werk gaan? (flaptekst) - Abma, T., M. Visse, B. Molewijk, G. Widdershoven (2010) Reflectie en participatie in zorg; Uitgeverij Boom/Lemma; ISBN: 978-90-5931-597-6
Reflectie en participatie zijn onlosmakelijk verbonden met onze hedendaagse samenleving. We worden geacht verantwoording af te leggen, keuzen te motiveren, we willen stem hebben en regie voeren. Dat vraagt om een interactieve houding en dialoog tussen benadering van ethiek en onderzoek. Dit boek laat zien hoe hieraan concreet gestalte is te geven met voorbeelden uit de psychiatrie, ouderenzorg en chronische zorg.
Dit boek kwam tot stand ter ere van de dubbeloratie van Tineke Abma en Guy Widdershoven. Samen met de medewerkers van de afdeling Metamedica van het VU medisch centrum laten zij zien hoe reflectie en participatie elkaar veronderstellen en bijdragen aan goede zorg. (flaptekst) - AbuBakr (2001). De moraal in de Islam; Leiden:
Project Dien. ISBN: 90 804113 7 X.
Overzicht van de uitgangspunten van de islamitische ethiek - Almond, B. (2001) Ethiek: reis naar het land van goed en
kwaad Amsterdam: Wereldbibliotheek; ISBN: 90 284 1876 8.
Dit boek is het relaas van een ethische ontdekkingsreis, het levendige en leerzame verhaal van een verdwaalde reiziger die in contact komt met een volk dat geheel afgesneden van onze wereld leeft. De reiziger voert met de stamleden diepgaande gesprekken over de normen en waarden die in de loop van de westerse geschiedenis het handelen van de mens zin verleenden. Omdat de stamleden onze opvattingen en cultuur niet kennen, onderwerpen ze die aan kritisch onderzoek. Hun onbevangen blik leidt tot een verfrissende kijk op de klassieke onderwerpen uit de moraalfilosofie en op vraagstukken die vandaag onze gemoederen beheersen, van genetische manipulatie en dierenrechten tot zinloos geweld en euthanasie. Alle grote filosofen uit de traditie komen aan bod en geen enkel delicaat discussiepunt blijft buiten beschouwing. Zo wordt duidelijk dat niemand de dingen op dezelfde wijze ziet.
Wie zich vragen stelt over goed en kwaad in het eigen of in het sociale leven, vindt in deze ethische verkenning een goede basis voor persoonlijke reflectie en zelfstandig onderzoek. - American Nurses Association (ANA) (2001) Code of ethics for nurses (with interpretive statements); Washington D.C. American Nurses Publishing
- Anckaert, L. en L. Marcelis (red.) (2006) Zorg op maat van de mens; ethisch overleg en advies in het ziekenhuis; Uitgeverij LannooCampus; ISBN: 978-90-209-6721-0
De medische mogelijkheden in het ziekenhuis kennen een zeer grote explosie. De dringende vraag die zich hierbij stelt, luidt hoe deze kansen kunnen worden afgestemd op het welzijn van de menselijke persoon. Vanuit vijftien jaar ervaring in concreet ethisch overleg in de Medisch- Ethische Commissie willen de auteurs hun doordachte bevindingen presenteren aan een ruimer publiek. Het eigene van dit boek bestaat in het feit dat het geschreven is op het kruispunt tussen theorie en praktijk. Het boek opent met een voorstelling van de werking van een medisch-ethische commissie. Daarna volgt een fundamentele reflectie over het christelijke personalisme dat in de instellingen van de Caritas-koepel wordt gebruikt bij de bespreking van ethische vragen. Vervolgens is er een sectie gewijd aan de vragen bij het levenseinde. Men vindt er een overzicht van de medische beslissingen bij het levenseinde maar ook concrete adviesteksten. Een volgend deel handelt over de patiëntenrechten en over de problematiek van de medische experimenten en de informed consent. Het geheel wordt afgerond met de relevante wetteksten. Dit boek heeft een duidelijk doelpubliek voor ogen: artsen werkzaam in een ziekenhuis, leden van medisch-ethische commissies, huisartsen, maar ook expliciet verpleegkundigen en studenten. Met de medewerking van Steven Brabant, Dirk De Kegel, Stefaan Desmet, Piet Lormans en Wim Vercruyssen. De auteurs zijn allen specialist in de beschreven problematiek en tevens praktisch betrokken bij het ethisch overleg. - Arcares, AVVV, BTN, LOC, NVVA, Sting, Z-org (2006) Visiedocument Verantwoorde Zorg Thuis; Op weg naar normen voor verantwoorde zorg Thuis; visiedocument voor de thuiszorg
- AVVV, NVVA, STING (2006) Begrippen en zorgvuldigheidseisen met betrekking tot de besluitvorming rond het levenseinde in de verpleeghuiszorg (bronrapport) ISBN-10: 90 807332 7 X; ISBN-13: 978 90 807332 7 5
- AVVV, NVVA, STING (2006) Zorgvuldige zorg rond het levenseinde; een handreiking voor verpleegkundigen, verpleeghuisartsen en verzorgenden; (publieksversie) ISBN-10: 90 807332 8 8; ISBN-13: 978 90 807332 8 2
- Arend van der,
A.J.G. en Chr.
Gastmans vierde druk (eerste druk 2002) Ethisch zorg
verlenen; handboek voor de verpleegkundige beroepen. Baarn:
HBuitgevers; ISBN: 9789055743667
'Ethisch zorg verlenen' wil een bijdrage leveren aan een kwalitatieve verbetering van de ethische reflectie binnen de verpleegkunde. Het dagelijks functioneren van de gezondheidszorg en in het bijzonder de rol van verpleegkundigen daarin zijn nog maar weinig object geweest van ethische discussie. Dit boek wil een gedeelte van deze leemte opvullen. In deze vierde, herziene druk werd op basis van wetenschappelijke, maatschappelijke en beroepsmatige ontwikkelingen de tekst op een aantal plaatsen totaal vernieuwd, onder andere waar het gaat over het zorgethisch perspectief en aanvullende regelgeving met betrekking tot ethisch overleg. Ook is er meer aandacht voor de didactische opzet van het boek. Er zijn meer schema's en figuren opgenomen, elk hoofdstuk begint met doelstellingen, een samenvatting en een casus. De auteurs zijn er in geslaagd om het brede thema ethisch zorg verlenen in een leesbaar (studie)boek tot leven te brengen. Het met zorg aangepaste taalgebruik en de ethische begrippenkaders nodigen uit tot discussie over het verpleegkundig handelen. Bestemd voor verpleegkundigen in opleiding en praktijk die willen nadenken over het ethisch fundament van hun dagelijks zorgend omgaan met patiënten en de factoren die daarbij een rol spelen. (flaptekst) - Baars, E. (eindred.) (2005) Goede Zorg; ethische en methodische aspecten; Een antroposofische benadering van kinder- en jeugdpsychiatrie en zorg voor mensen met ontwikkelingsstoornissen; Zeist, uitgeverij Christofoor; ISBN: 90 6238 790 X
In de afgelopen decennia heeft het bevorderen van de kwaliteit van de gezondheidszorg een hoge vlucht genomen. Cliënten willen goede en steeds betere zorg krijgen. Zorgverleners willen goede en steeds betere zorg leveren. Deze ontwikkeling heeft geleid tot het op grote schaal invoeren van kwaliteitsprojecten in de gezondheidszorg. Zorgvormen en behandelmethoden worden expliciet gemaakt, kwaliteitsnormen worden vastgesteld en de kwaliteit, inclusief het effect, wordt cyclisch geëvalueerd. Deze aanpak leidt tot een proces van voortdurende optimalisering van de zorg. In dit boek worden, vanuit een antroposofische benadering, ethische uitgangspunten en methodische aspecten van goede verstandelijk gehandicaptenzorg en kinder- en jeugdpsychiatrie beschreven. Daarmee wordt tegelijkertijd inzichtelijk gemaakt hoe het kwaliteitsvraagstuk vanuit een antroposofische benadering een specifieke invulling krijgt, een die doorwerkt tot in de dagelijkse zorgpraktijk. De volgende onderwerpen komen aan bod: ethische uitgangspunten voor de zorg (gelijkwaardigheid, dienstbaarheid en tegenwoordigheid van geest), verstoorde ontwikkelingen vanuit een spiritueel-ontwikkelingspsychologisch gezichtspunt, de kernelementen van de zorgpraktijk die als ‘middel’ gebruikt kunnen worden, de beroepsidentiteit van de begeleider, de methodische fasen in het zorgproces (bijvoorbeeld de beeldvorming, de meditatieve verwerking en de evaluatie van contextgeïntegreerde interventies), en de wetenschappelijke verantwoording van de methodiek. Daarnaast wordt de geschiedenis en de maatschappelijke inbedding van de antroposofische zorg voor mensen met ontwikkelingsproblemen in met name Nederland beschreven. Het handboek is primair bedoeld voor hulpverleners en ouders met interesse voor een expliciete visie op goede zorg. Dit boek, verschenen onder eindredactie van Erik Baars, bevat bijdragen van Erik Baars, Pim Blomaard, Marijke Bijloo, Bernard Heldt, Willem de Koning en Martin Niemeijer. - Baart, A. & F. Willeme (2010) Van tellen naar vertellen, en terug; Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN: 978-90-5931-615-7
Sommige zorg is goed, heel goed zelfs, en toch wordt dat door moderne kwaliteitssystemen vaak niet gezien. Andere zorg is slecht, heel slecht zelfs, en ook dat wordt door het hedendaagse kwaliteitsdenken niet of nauwelijks opgemerkt. Hoe kan dat? Waardoor ontstaat deze blindheid van het huidige, toch zo geavanceerde streven naar kwaliteit? En is ze ook te verhelpen? In een pittige verhandeling werpen de auteurs licht op deze zaak. Maar belangrijker nog: met behulp van de zorgethiek en presentie laten ze overtuigend zien dat het anders en beter kan. In hoofdstuk 1 presenteren zij het indrukwekkende en alomtegenwoordige streven naar kwaliteitsverbetering in de zorg en wordt een drietal tekorten ervan belicht. Deze manco’s zijn grotendeels het gevolg van een doorgeschoten bureaucratisering die nauwelijks oog heeft voor de betekenis van relaties, verhalen en waarden in goede zorg. Door consequent te denken vanuit relationele afstemming kunnen deze tekorten worden weggewerkt. In hoofdstuk 2 en 3 wordt een indringende casus uit de palliatieve zorg in Vlaanderen getoond. - Baart, A. en F. Vosman (2008) Aannemelijke zorg
; Over het uitzieden en verdringen van praktische wijsheid in de gezondheidszorg; Uitgeverij Lemma; ISBN: 978-90-5931-306-4
Het geven van goede zorg veronderstelt vakbekwaamheid maar ook hartelijkheid en toewijding. Veel zorggevers beschikken gelukkig over die eigenschappen, al staan ze stevig onder druk van ontwikkelingen in de zorg. Door zorgpraktijken steeds meer op te vatten als de toepassing van protocollen en regels en deze ook verplicht te stellen, wordt aan het gezicht onttrokken dat goede zorg ook steunt op vormen van alledaags ogende moraliteit en wijsheid. Daarmee houdt de zorggever in relatie met de zorgontvanger zijn techniek in toom en de instelling op koers van goede zorg. In dit boek gaan de auteurs op zoek naar bronnen van die praktische wijsheid en ze verkennen waarin die wijsheid bestaat en hoe ze aan het licht kan komen. Zo wordt tevens de vraag beantwoord hoe dergelijke min of meer vergeten en verdrongen kennis momenteel wordt geleerd, onderhouden en vermeerderd kan worden. - Baart, A. en M. Grypdonck (2008) Verpleegkunde en presentie
; Een zoektocht in dialoog naar de betekenis van presentie voor verpleegkundige zorg;
Uitgeverij Lemma; ISBN: 10 90-5931-085-3
Presentie en andere vormen van aandachtige en menslievende zorg maken momenteel opgang: ze bieden theoretisch en praktisch een uitweg uit een al te bedrijfsmatig ingerichte en haastige zorg die bovendien met talloze regels en protocollen kort wordt gehouden. Daar gaat kwaliteit verloren die behouden blijft als zorg óók ontwikkeld wordt vanuit relationeel denken en de wil om werkelijk aan te sluiten bij het leven van wie op zorg is aangewezen. Presente zorg is niet verstrikt in zijn eigen logica, maar biedt ruimte en is er ook op uit de ander te eren, te erkennen en te bergen in hartelijkheid. In dit boek onderzoeken Prof. Mieke Grypdonck (verpleegkunde) en Prof. Andries Baart (presentie) wat de presentiebenadering kan betekenen voor de verpleegkunde en voor tal van verpleegkundige specialismen. Dat levert een fascinerende verkenning op: veel kan anders en beter. Maar dat vergt soms een grondige herbezinning, onder meer over de vraag waar het vak van verpleegkundige ook alweer om draait. Of wat lijden is en hoe de verpleegkundige zich daarop betrekken kan. Hoe zij nabij kan zijn en kan verplegen vanuit begrip voor iemands leefwereld, cultuur en verlangens zonder de harde eisen van het vak terzijde te laten. Doelgroep Dit is een boek voor wie nadenkt over het vak van verpleegkundige, voor docenten, opleiders, voor gevorderde verpleegkundigen, voor onderzoekers; voor allen die niet per se langs de gebaande paden wensen te lopen. - Barten, F., N. Canters, M. Hilhorst, A. Roukema, S. van de Vathorst, J. de Vries, S. van Wijmen (2011) Kwaliteit van leven; Diverse perspectieven op het begrip kwaliteit van leven in de gezondheidszorg; Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN: 978-90-5931-649-2
Kwaliteit van leven is een belangrijk begrip in de gezondheidszorg. Het bereiken en handhaven van een zo goed mogelijke kwaliteit van leven wordt beschouwd als het hoofddoel van de zorg. Kwaliteit van leven is voornamelijk een persoonlijke aangelegenheid: niemand kan voor een ander zijn of haar kwaliteit van leven vaststellen. Maar tegelijkertijd roept de kwaliteit van leven van de ene mens ook vraagstukken op bij anderen, bijvoorbeeld vragen rondom levensbeëindiging of rondom ethische kwesties bij het doen van wetenschappelijk onderzoek. In dit boek wordt kwaliteit van leven beschouwd vanuit diverse perspectieven: de medisch-psychologische, filosofische, wetenschappelijke, juridische en sociale gezichtspunten worden geschetst die van belang zijn om in concrete (gezondheidszorg) situaties weloverwogen beslissingen te kunnen nemen. Diverse auteurs leverden hun bijdrage aan dit boek, dat rijk geïllustreerd is met praktijkvoorbeelden. Kwaliteit van leven is bedoeld voor studenten en professionals die zich beroepshalve bekommeren om kwaliteit van leven in de gezondheidszorg. - Bauduin, D. en M. Kanne (2009) Tijd voor reflectie; Praktische ethiek in psychiatrie en rehabilitatie; Amsterdam, Uitgeverij SWP; ISBN: 978-90-6665-988-9.
-Mag ik iemand dwingen zijn kamer schoon te maken?
-Moet ik informatie over mijn cliënt doorgeven aan de politie?
-Kan ik een beslissing nemen die ingaat tegen gemaakte afspraken?
In het dagelijks werk in psychiatrie en rehabilitatie ontstaan regelmatig ethische kwesties rondom thema’s als autonomie en respect, afstand en nabijheid, het omgaan met wensen van cliënten op het gebied van intimiteit en seksualiteit, en visies op ‘normaal’ gedrag. Medewerkers en managers komen regelmatig knel te zitten tussen verschillende waarden en normen en botsende belangen. In dit boek worden praktijkvragen van hulpverleners (verpleegkundigen, begeleiders, psychologen, psychiaters) en managers besproken aan de hand van ethische gespreksmethoden en theorieën. Tijd voor reflectie kan medewerkers en leidinggevenden helpen om ethische kwesties in de dagelijkse praktijk van de geestelijke gezondheidszorg te herkennen en bespreekbaar te maken.
- Landeweer, E. (2009) Boekrecensie Tijd voor reflectie; in: Tijdschrift voor Gezondheidszorg en ethiek (19) nr. 4 p. 123
- Bauduin, D.M.J. (2001) Het goede voor de cliënt: ethische aspecten van vermaatschappelijking in de Geestelijke Gezondheidszorg; Utrecht: Trimbos Instituut. ISBN: 90 5253 365 2
- Beaufort, I. de, M. Hilhorst, S. Vandamme en S. van de Vathorst (red.) (2011, tweede (herziene) druk) De Kwestie; Praktijkboek ethiek voor de gezondheidszorg; Uitgeverij Lemma; ISBN: 9789059317222;
De Kwestie omvat 65 zelfstandig leesbare, korte teksten die speciaal voor dit boek geschreven zijn. Vele docenten ethiek uit Nederland en Vlaanderen leverden hun medewerking. De vraag die de redactie hun voorlegde was: ‘Als je één ethische les zou mogen geven, wat zou je dan aan de orde stellen?' Dit leidde tot deze unieke bundeling van soms zeer persoonlijke, en steeds lezenswaardige en gedegen bijdragen.
In de gezondheidszorg is zoveel aan de hand dat de redactie, na drie jaar, besloten heeft tot een gewijzigde druk. Voor meer dan 10 hoofdstukken was actualisering nodig, voorts werden 8 nieuwe hoofdstukken toegevoegd en evenveel hoofdstukken zijn vervallen. De redactie heeft de bruikbaarheid voor het onderwijs aan studenten in de zorg voorop gesteld.
Wat de actualisering betreft, beschrijven zij de meest recente ontwikkelingen op zulke uiteenlopende gebieden als overheidsbemoeienis met obesitas, het pre-zwangerschapsadvies, de toenemende aandacht voor kindermishandeling, de mogelijkheid van screening op darmkanker, zorgvuldigheid bij palliatieve sedatie, de culturele omgang met het levenseinde, motieven voor jongensbesnijdenis, zorgvuldig medisch handelen in verband met alternatieve geneeswijzen, en de toenemende rol van zorgverzekeraars. Telkens is de rol van de zorgverlener in het geding en is de vraag naar verantwoord ethisch handelen aan de orde.
Nieuwe hoofdstukken gaan in op zowel fundamentele als praktische kwesties: de bespreking van een casus, de redenering op basis van analogie, het vraagstuk van autonomie, het perspectief van de zorgethiek, preventie en leefstijl, de vereisten van wetenschappelijk onderzoek, de omgang met de media, en de vraag wat een levensjaar mag kosten. - Beaufort, I. de; e.a. (red.) (2008) Kwetsbare kinderen: een ethische zorg
; casus en commentaren; Uitgeverij Lemma; ISBN: 978-90-5931-274-6
Kwetsbare kinderen staan centraal in dit boek waarin 45 uit de zorg gegrepen casussen worden becommentarieerd door filosofen, ethici, artsen, verpleegkundigen en juristen. De auteurs menen niet de ethische wijsheid in pacht te hebben, maar denken mee met de lezers en degenen die in de praktijk van de zorg ethische beslissingen over en met kinderen moeten nemen. Een breed scala van onderwerpen passeert de revue, onder andere: levensbeëindiging, leefstijl en gezondheid, en wetenschappelijk onderzoek met kinderen. Daarbij komen uiteraard de onderliggende ‘grote’ thema’s aan de orde: mogen we beslissen over leven en dood, kunnen kinderen toestemming geven voor behandeling en onderzoek, wat te doen als ouders en kind of ouders en behandelaars van mening verschillen over wat het beste is voor een kind. - Beck, H. en G. Wiegers (2008) Moslims in een westerse samenleving; Islam en ethiek; Uitgeverij Meinema; ISBN: 9789021141039
Een groeiend deel van de Nederlandse en Vlaamse bevolking heeft een islamitische achtergrond. De meeste belijdende moslims hebben er geen problemen mee in een westerse samenleving te leven. Maar de media wekken een andere indruk, die bepalend lijkt te zijn: dat van gelovigen voor wie het leven in een ‘niet-islamitisch’ land wel tot bijzondere vragen en ook tot spanningen leidt. Botsingen worden uitvergroot en tegenstellingen aangezet. De publieke opinie volgt, maar vaak zonder zich echt in de achtergronden verdiept te hebben. Welke vragen hebben moslims die hier wonen eigenlijk en aan wie leggen zij die voor? Zijn de vragen en antwoorden hier anders dan in de kernlanden van de islamitische wereld? Waar ligt het accent: bij de islamitische geloofsgemeenschap of bij de individuele gelovige? De auteurs van dit boek behandelen deze en andere vragen en tonen daarmee de dynamiek van moslims in een westerse samenleving. - Becker, M., B. van Stokkum, P. van Tongeren, J.P.Wils (red.) (2007) Lexicon van de ethiek ; Assen, Uitgeverij Koninklijke Van Gorcum; ISBN: 9789023241065
Ethiek is een zaak waar iedereen me te maken heeft. Ethische kwesties staan dan ook steeds meer in de belangstelling. Tot nu toe ontbrak een grondig overzichtswerk op dit gebied. Het 'Lexicon van de Ethiek' brengt hierin eindelijk verandering.
In bijna honderdvijftig alfabetisch gerangschikte artikelen, van 'abortus' tot 'zorgethiek', behandelen tientallen vooraanstaande Nederlandse en buitenlandse ethici vrijwel alle belangrijke aspecten van de ethiek. De uitgave is daarmee een onmisbare vraagbaak voor iedereen die zich snel en betrouwbaar wil informeren over de theorie en praktijk van ethische vraagstukken.
De redacteuren zijn allen verbonden aan het Centrum voor Ethiek, Radboud Universiteit Nijmegen. - Berg, M. van den (2004). Warme zorg, warme woorden
Maarssen: Elsevier ISBN: 90 352 2700 X.
In de laatste twintig jaar spreken we in de zorg vaak met woorden die komen uit de wereld van de economie en het bedrijfsleven. Een zakelijke taal waaruit de menselijke warmte is verdwenen. Dit terwijl zorgverleners aandacht, tijd, geduld, meeleven, betrokkenheid, kortom warmte, juist als onmisbaar ervaren in hun werk. Hierop mag en kan niet worden bezuinigd. In Warme zorg, warme woorden staat Marinus van den Berg stil bij de taal die de betrokkenheid van de zorgverlener erkent. Warme woorden zijn, volgens de auteur, krachtig en maken meer los bij patiënten. Ze wekken enthousiasme, ze bezielen. Warme woorden zijn niet 'soft', zoals sommigen denken, ze zijn eerder 'cool'. De horen daarom thuis in het hart van de zorg. - Berg, M. en A. Mol
(2001). Ingebouwde normen; medische
technieken
doorgelicht. Utrecht: Lemma. ISBN: 90 5805 044 0.
Dit boek geeft een originele wending aan maatschappelijke discussies over medische technologie. In medische technieken, zo luidt de centrale boodschap, zitten normen ingebakken. Technieken zijn nooit louter technisch, maar altijd ook sociaal. Wat een goede techniek is, kan dan ook niet simpelweg worden vastgesteld door de werkzaamheid van technieken te meten (bijvoorbeeld met behulp van een clinical trial). Of een techniek patiënten ten goede komt of niet, is immers geen louter lichamelijke zaak. Er zitten waarderingen aan vast over het dagelijks leven. De ethiek heeft daarvoor meestal weinig oog. Die neemt technieken voor gegeven aan en stelt de vraag of ze al dan niet gebruikt mogen worden. Ze breekt technieken niet open, kijkt er niet in, licht ze niet door. En dat, zo betogen de diverse auteurs van dit boek, is nu juist wel wat er moet gebeuren.
Ze doen het voor. De diverse hoofdstukken bieden doorkijkjes in uiteenlopende medische technieken. Telkens wordt in detail getoond hoe die technieken normen in zich meedragen: in-vitro-fertilisatie, reanimatietechnieken, bloedsuikermeters, anticonceptiemiddelen, longfunctiemeters, hoorapparaten, geboortetechnologie, richtlijnen en protocollen. Niets en niemand is neutraal: ieder apparaat en iedere werkwijze geeft een eigen invulling aan het goede leven.
Het boek bevat zowel originele stukken als reeds eerder gepubliceerde bijdragen. Het is geschreven voor een breed publiek dat professioneel in gezondheidszorg geïnteresseerd is, en uitermate geschikt voor gebruik in universitaire en HBO-opleidingen. - Berg, M. van den
(2001). Zingeving in de palliatieve
zorg Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. ISBN: 9031334154
Palliatieve zorg geeft al snel aanleiding tot vragen over de zin van levensgebeurtenissen. Waarom moest juist hem of haar dit overkomen? Zullen we wel of niet behandelen? Is dit een straf? Wat voor zin hebben lijden en ziekte? Antwoorden zijn niet zomaar voorhanden. In dit cahier wordt ingegaan op de verschillende aspecten van zingeving: zingeving en levensbeschouwing, zingeving in de terminale fase, geestelijke verzorging en pastoraat, spiritualiteit in de alledaagse zorg, de zin van zorg en tenslotte de zin van palliatieve zorg. Het cahier is geschreven vanuit een dagelijkse en directe ervaring in de palliatieve zorg in een verpleeghuis. Maar voor de auteur zijn de thuiszorg en het verzorgingstehuis ook geen onbekende werelden. - Berghmans, R. en G.M.W.R. de Wert
(red.) (2003) Verdwaald bestaan:
ethiek en dementie
Assen: Koninklijke van Gorcum; ISBN: 90 232 3401 4
Dementie is een ernstig, invaliderend proces. Zowel voor de persoon zelf als voor de directe omgeving is er sprake van een ingrijpende ziekte die het vertrouwde bestaan op velerlei manieren beïnvloedt en verandert; langzaam maar zeker raakt de dementerende verdwaald in de wereld en in zichzelf.
De zorg voor dementerende mensen vraagt veel van de betrokkenen, of dat nu in de thuissituatie is of in het verpleeg- of verzorgingshuis. Uiteraard roept deze problematiek legio vragen op: Wat te doen als een patiënt zich verzet tegen opname in een verpleeghuis? Mogen 'kwaliteit van leven'-overwegingen een rol spelen bij beslissingen om van medische behandeling af te zien? Welke therapeutische perspectieven biedt het wetenschappelijk onderzoek naar dementie? Kan erfelijkheidsonderzoek naar de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie verantwoord zijn en zo ja, onder welke voorwaarden?
Verdwaald bestaan is bedoeld voor hulpverleners, mantelzorgers, beleidsmakers en anderen die betrokken zijn bij de zorg voor dementerende patiënten. Hen wordt een handreiking geboden bij het zorgvuldig omgaan met de vele ethische vragen die de zorg voor deze patiëntengroep oproept. Het gaat er tenslotte om deze mensen nog een bestaan te bieden met zoveel ankers, vertrouwdheden en zekerheden als maar enigszins mogelijk is. - Berghmans, R. en G.
Widdershoven
(2002). Wilsbekwaamheid
Amsterdam: Boom; ISBN: 90 5352 762 1.
Het boek verschaft een kritische filosofisch-ethische analyse van het concept 'wilsbekwaamheid' in de context van de geestelijke gezondheidszorg/psychiatrie en formuleert alternatieve ethische aanzetten voor het verantwoord omgaan met dit begrip.
Er wordt toegelicht welke de plaats is van wilsbekwaamheid in de context van de gezondheidszorg in het algemeen en de ggz in het bijzonder. Dit wordt uitgewerkt aan de hand van de uiteenlopende benaderingen van recht, ethiek en geneeskunde van deze thematiek. Aan de hand van casuïstiek wordt geïllustreerd in welke praktijksituaties wilsbekwaamheid ter discussie kan staan. Het kan gaan om dagelijkse beslissingen, maar ook om medisch-psychiatrische behandelingsbeslissingen en problemen rond deelname van patiënten aan wetenschappelijk onderzoek. Dat, waarom en hoe wilsbekwaamheid contextafhankelijk is wordt besproken. Hierbij wordt aansluiting gezocht bij enkele ethische perspectieven die een 'nieuw licht' werpen op deze problematiek: hermeneutiek, narratieve ethiek, communicatieve ethiek. Pogingen om wilsbekwaamheid via testen 'objectiveerbaar' te maken worden kritisch besproken. Op basis van de voorafgaande analyse worden aandachtspunten geformuleerd die practici houvast kunnen geven bij het omgaan met wilsbekwaamheid, zowel waar het de beoordeling betreft als wat betreft de verdere besluitvorming. Het boek is interessant voor psychiaters en andere hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg, (gezondheids)ethici en filosofen, beleidsmakers. - Blackburn, S. (2002). Goed leven: een tegendraadse beschouwing over ethiek Rotterdam: Lemniscaat; ISBN: 90 5637 392 7
- Bloemhoff, A. (2009) Dilemma's delen; professionals en cliënten over hun ervaringen in de jeugdhulp, Zwolle: Trias Jeugdhulp; ISBN 978-90-79017-03-4
Dilemma's delen is een uniek boek waarin jongeren, pleegouders, ouders en professionals die werkzaam zijn bij Trias Jeugdhulp aan het woord komen. Ze vertellen in dit boek openhartig over hun dilemma's en hoe zij ermee omgaan. Dilemma's delen maakt duidelijk dat professionals en cliënten één ding met elkaar delen: goede jeugdhulp realiseren. Ze zetten zich hier iedere dag met hart en ziel voor in. (flaptekst) - Bloemhoff, A. (2009) Gedreven leidinggeven;
Leidinggevenden in de zorg over ethische dilemma's in hun werk, Den Haag: CNV Publieke Zaak; ISBN 978-90-79017-04-1
Leidinggevenden vertellen in 'Gedreven leidinggeven' over dilemma's in hun werk en hoe ze hiermee omgaan. Dit boek vormt een inspiratiebron voor iedere leidinggevende ie ethiek een plek wil geven binnen zijn of haar werk. En voor betrokken medewerkers die met hun leidinggevende in gesprek willen gaan over de betekenis van ethisch overleg voor hun werk. - Bloemhoff, A. (2008) Bezield besturen; Directeuren en bestuurders in de zorg over de winst van ethische reflectie en moreel beraad; ISBN 978-90-79017-02-7; Te bestellen bij: Communicatie Company Postbus 5081000 AM Amsterdam T. 020-6266529
Een van de meest trouwe leden van het managementteam heeft mij na 22 jaar dienst bedrogen. Deze manager had misbruik gemaakt van zijn leidinggevende positie. Ik heb er een week slecht van geslapen.’ Dat vertelt een van de geïnterviewden in Bezield besturen; Directeuren en bestuurders in de zorg over de winst van ethische reflectie en moreel beraad. Het is slechts één van de vele dilemma’s die in dit boek aan bod komen. Directeuren en bestuurders in zes verschillende sectoren van de gezondheidszorg lichten in Bezield besturen een tipje van de sluier. Ze vertellen openhartig over de dilemma’s waarmee ze in hun dagelijks werk geconfronteerd worden. Ze vertellen ook waarom ze het belangrijk vinden dat hun medewerkers regelmatig stil staan bij lastige en onalledaagse gebeurtenissen op de werkvloer. Ze laten zien hoe zij het binnen hun organisatie mogelijk maken dat er ruimte is voor reflectie. Ze geven ook aanbevelingen, die voortkomen uit jarenlange ervaring.- Oijnenburg, M. (2009) Boekrecensie Bezield besturen in: Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek (19) nr. 4 p. 117
- Bloemhoff, A. (2005) Zorgen met hart en ziel;
verzorgenden en verpleegkundigen over ethische dilemma's in de
dagelijkse praktijk, Den Haag: CNV Publieke Zaak; ISBN 90 9019692 7
Wat doe je als een bewoner niet uit bed wil? Hoe reageer je op ongewenste intimiteiten? Wat besluit je als een cliënt opeens niet meer gedoucht wil worden? Hoe handel je bij een onverwacht overlijden van een patiënt?
Verzorgenden en verpleegkundigen vertellen in 'Zorgen met hart en ziel' openhartig hoe zij omgaan met ethische dilemma's in hun dagelijkse werk Ze zijn werkzaam in verschillende velden van de gezondheidszorg. 'Zorgen met hart en ziel' geeft praktische tips over het omgaan met ethische vraagstukken in de dagelijkse praktijk. Ook biedt het boek handvatten om te zorgen dat instellingen structureel aandacht gaan besteden aan ethiek. - Blume, S.S. (2006) Grenzen aan genezen: over wetenschap, technologie en de doofheid van een kind; Amsterdam, Uitgeverij Bakker; ISBN: 90 351 3024 3
Persoonlijk relaas van een vader van wie het zoontje doof bleek te zijn; de ouders zagen zich daardoor gesteld voor talrijke medisch-ethische vragen omtrent behandeling, onder meer in hoeverre ouders voor hun kind een keuze kunnen of mogen maken.
De auteur benadert de toepassing van een nieuwe medische techniek vanuit een ethisch perspectief. Het boek behandelt specifiek het cochleair implantaat of CI, een geavanceerd hoorhulpmiddel waarmee dove kinderen kunnen gaan horen. Apart is dat de schrijver zijn persoonlijke geschiedenis meebrengt: hij is zelf vader van een doof kind en werd daardoor gedwongen na te denken over het wel of niet laten plaatsen van een CI. De schrijver keert steeds terug naar die ene vraag: hoe maak je de keuze voor je kind, zonder te kunnen weten of die keuze uiteindelijk juist is? Het boek bevat noten, een register en een uitgebreide bibliografie. Hier en daar wordt een link gelegd naar andere medische technieken die soortgelijke vragen opwerpen. Een interessant boek voor zowel professionals als ouders, dat belangrijke ethische thema's belicht. Ook al gaat het boek over doofheid, het kan algemener gelezen worden als een verhandeling over de onmogelijkheid voor ouders om een juiste keuze te maken en de twijfel die op het eerste gezicht nuttige medische technologie oproept. - Boer, Th., S. Groenewoud (2011) Vroegchristelijke denkers en hedendaagse morele zorgdilemma's;
ZonMw; ISBN: 9789057631207
Dit essay is bedoeld als introductie in het denken van de vroegchristelijke kerk over kwesties die wij tegenwoordig zouden omschrijven als ‘morele dilemma’s op het snijvlak van geneeskunde, gezondheidszorg en maatschappij’. Het is niet bedoeld als uitputtende analyse van de patristiek (de leer van de kerkvaders) vanuit medisch-ethisch perspectief. Dat zou immers diepgaander onderzoek en dus meer tijd en middelen vergen. De door ons beoogde dwarsdoorsnede (zie ook Bijlage I) van hoe de kerkvaders over medisch-ethische thema’s dachten, verschaft inzichten in de wijze waarop vele eeuwen terug werd gedacht. Daardoor, en dat is de tweede doelstelling, hopen we ook enkele nieuwe gezichtspunten te verwerven op morele zorgdilemma’s van nu. (Ga voor download naar ZonMw) - Boer, Th. (2005) Stijlen van medische-ethiekbeoefening;
Lindenboomreeks nr. 16 ISBN: 9058812235
In Nederland wordt op veel verschillende manieren ethiek bedreven. Ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van prof. dr. G.A. Lindeboom, een der grondleggers van de medische ethiek in Nederland, interviewde Theo Boer een achttal bekende protestantse en katholieke ethici. Waarom zijn zij zich met ethiek gaan bezighouden? Welke rol spelen gevoel, rede, natuur, gemeenschap en bijbel bij de bepaling van hun ethiek? Mag je volgens hen je eigen normen aan andere opleggen? En zijn zij over de toekomst hoopvol gestemd? Het resultaat is een boeiend boek met openhartige gesprekken. Gesprekken met Jochem Douma, Mgr. Wim Eijk, Henk ten Have, Annelies van Heijst, Henk Jochemsen, Gerrit de Kruijf, Doeke Post en Hans Reinders. - Bolt, L.L.E. ,
J.J.M. Delden van en
M.F. Verweij (2010). Ethiek in praktijk Assen: Van Gorcum; ISBN: 9789023238355.
‘Normen en waarden’ spelen een belangrijke, vaak vanzelfsprekende rol in het dagelijks handelen. Pas bij morele problemen worden ze expliciet aan de orde gesteld en blijkt de interpretatie ervan tegenstellingen of vragen op te roepen. Hoe analyseer je dergelijke morele problemen? Hoe kun je tot een verantwoorde keuze komen? Daarover gaat dit boek. Deze druk van 'Ethiek in praktijk' zet de lijn voort van de vorige drukken onder redactie van Van Willigenburg (e.a.). Ook deze keer vormen concrete, morele keuzesituaties het uitgangspunt. Er is behalve voor praktische analyse ook veel aandacht voor normatief-ethische theorieën, waardoor zichtbaar wordt gemaakt hoe ethische reflectie in de praktijk plaats kan vinden. De inhoud en opzet van dit boek verschilt echter sterk van die van de vorige drukken. Al vanaf het begin wordt de lezer als het ware ‘aan het werk gezet’ met concrete morele problemen – ontleend aan uiteenlopende (beroeps)praktijken – een methodische uiteenzetting en morele argumentatie. Ook is er, meer dan voorheen, aandacht voor waarden als welzijn, autonomie en rechtvaardigheid. Het boek eindigt met een aantal belangrijke fundamentele kwesties, zoals relativisme, tolerantie en (collectieve) verantwoordelijkheid. - Bommel, A. van; (2004) Islam en ethiek in de gezondheidszorg; ISBN: 90-74792-04-9
- Bommel, A. van; e.a.;
(2003) Wankele waarden, levenskwesties van
moslims belicht voor professionals Utrecht: Forum; ISBN: 90
5714 129 9
Recent bracht FORUM, instituut voor multiculturele ontwikkeling te Utrecht de publicatie 'Wankele waarden' uit. Deze publicatie beoogt een bijdrage te leveren aan de deskundigheidsbevordering van professionals wat betreft de normen en waarden van de Islam in relatie tot: zorg en hulpverlening , medische ethiek en opvoeding, onderwijs en maatschappelijke positie - Bosch, E.(2002). Waar bemoei je je mee!!!: kritisch
reflecteren op het spanningsveld autonomie versus menswaardigheid.
Soest: Nelissen. 90 244 1615 9.
Dit actuele boek gaat over morele dilemma’s in de hulpverlening. Morele dilemma’s ontstaan door het spanningsveld tussen autonomie versus beschermwaardigheid. Diverse aspecten van morele dilemma’s komen in het boek aan bod. Kennis van deze aspecten vormt de basis voor verantwoorde besluitvorming. Ook is het een aanloop naar een stappenplan dat concrete handvatten biedt bij het zorgvuldig omgaan met morele dilemma’s.
Het boek start met de vraag of autonomie begeleiding uitsluit. Daarna gaat de auteur in op de begrippen autonomie en beschermwaardigheid. Om de grens tussen deze begrippen te bepalen, is kennis van het levensverhaal van de ander onontbeerlijk. Wellicht blijkt uit het levensverhaal dat de vraag, die gesteld wordt, anders is dan de hulpvraag. Iemand wil een kind. Maar ligt er niet een diepere vraag achter? Ook kan er sprake zijn van een spanningsveld tussen kunnen en aankunnen. De hermeneutische cirkel verschaft inzicht in het levensverhaal. Vervolgens gaat de auteur in op professioneel handelen bij morele problematiek. Hierbij benadrukt hij het belang van moreel beraad binnen de eigen organisatie. - Bortel, P. van; (2004) Het geweld van laatste woorden; Filosofie in de marge van de
gezondheidsethiek; Uitgeverij Sun ISBN: 90 5875 146 5
De gezondheidsethiek kampt met een interne filosofische strijd die in de marge ervan wordt gevoerd. Deze 'familieruzie' handelt over haar status en staat bekend als de discussie tussen de 'smalle' en de 'brede' moraal: een conflict over het gelijk van universaliteit en particulariteit, rationaliteit en praktische wijsheid, techniek en hermeneutiek, pragmatiek en filosofisch inzicht, rechten- en deugdenethiek, individu en gemeenschap. Wie vandaag enigszins met gezondheidsethiek heeft te maken, kiest onvermijdelijk positie in of tegenover dit debat. Het geweld van laatste woorden beschrijft beide posities en licht ze toe aan de hand van het in Nederland gevoerde debat tussen Theo van Willigenburg en Paul van Tongeren. Het boek neemt daartegenover zelf een standpunt in dat zich aan genoemde tegenstellingen onttrekt. - Bosch, E. (2003). Bejegening in de zorg: respectvol omgaan
met cliënten Baarn: Nelissen; ISBN: 90 244 140 91
In dit boek wordt, met voor de verschillende sectoren van zorg herkenbare voorbeelden, ingegaan op de professionele wijze waarop hulpverleners cliënten en patiënten kunnen bejegenen. Mensen in verzorging- en verpleeghuizen, ziekenhuizen, de psychiatrie, thuiszorg, jeugdhulpverlening, mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke handicap zijn zeer afhankelijk van de wijze waarop hulpverleners hen tegemoet treden, bejegenen. Die bejegening vraagt om een heldere, breed gedragen, goed onderbouwde en bewuste visie. De visie komt tot uitdrukking in iemands attitude. In deze attitude speelt de kritische zelfreflectie de belangrijkste rol; zelfkennis, scherp kijken naar jezelf, gaat aan alles vooraf. Respectvolle bejegening is een kwaliteitsinstrument. Het boek is geschikt voor medewerkers in alle zorgsectoren. Studenten mbo en hbo wordt een kader aangeboden; discussies en opdrachten maken dit praktische boek goed bespreekbaar. Voor organisaties en instellingen is dit boek bruikbaar om hun visie te toetsen: bejegening als kwaliteitsinstrument. - Brand, P. (2006) De stoel van God; Prelum Uitgevers; ISBN: 90 856 2039 2
In “De Stoel van God” volgen we het werk en leven van kinderarts Theo van Diepen. We leren hem kennen als coassistent op de afdeling kindergeneeskunde en volgen hem in zijn carrière als kinderlongarts. We zijn betrokken bij belangrijke leermomenten tijdens zijn opleiding en leven mee met emotionele gebeurtenissen als het overlijden van ernstig zieke kinderen. Een van die kinderen is Klaas. Klaas lijdt aan de taaislijmziekte oftewel cystic fibrosis. Kinderen met deze ziekte worden vaak niet oud en sommige van hen leiden een leven dat zich half in ziekenhuizen afspeelt. Klaas is elf als de ziekte in de terminale fase komt. Theo is zijn arts en maakt van dichtbij mee hoe het kind en zijn ouders daarmee omgaan. Klaas geeft duidelijk aan niet voor longtransplantatie in aanmerking te willen komen. Een besluit met grote gevolgen. Voor Klaas en voor zijn ouders. Maar zeker ook voor Theo van Diepen. Klaas kan nu niet meer beter worden en Theo kan alleen nog maar de pijn verzachten. Wanneer het lijden van de jongen ondraaglijk wordt, komt Theo voor een groot dilemma te staan: kiezen tussen leven en dood. Kiezen tussen zakelijke, wetenschappelijke kennis en zijn gevoel als mens. Kiezen tussen wat wettelijk mag en wat vanuit goed dokterschap moet. Worstelen met dilemma’s rondom actieve levensbeëindiging bij kinderen. - Bruchem - van de Scheur, G. van (2009) The role of nurses in medical end-of-life decisions (proefschrift Universiteit van Maastricht)
Dit proefschrift is gebaseerd op het onderzoeksrapport naar de rol van verpleegkundigen bij medische beslissingen rond het levenseinde, dat in 2004 werd aangeboden aan de Staatssecretaris van VWS. Belangrijke conclusies uit het rapport zijn nader beschreven. In zieken- en verpleeghuizen vindt meestal besluitvormingsoverleg plaats tussen arts en verpleging, in tegenstelling tot in de thuiszorg. Het toedienen van euthanatica is wettelijk een taak van de arts maar wordt ook door verpleegkundigen uitgevoerd. Verpleegkundigen hebben onvoldoende kennis van wet- en regelgeving omtrent euthanasie, waaronder hun eigen rechtspositie. Verpleegkundigen dienen vaak pijn- en symptoombestrijdingsmedicatie met een levensbekortende intentie toe, zonder zich te realiseren dat ze strafbare handelingen verrichten. Aanbevolen wordt verpleegkundigen te scholen op het gebied van wet- en regelgeving. Instellingsrichtlijnen kunnen de communicatie tussen arts en verpleging verbeteren en procedurele misverstanden, die kunnen leiden tot ethische problemen en wettelijke overtredingen, voorkomen.
- Bruchem-van de Scheur, G.G. van (2009) Short-paper; Proefschrift: De rol van verpleegkundigen bij medische beslissingen rond het levenseinde; in: Verpleegkunde, Nederlands-Vlaams wetenschappelijk tijdschrift voor verpleegkundigen (24) nr. 3 pp. 24 - 27.
- Bruchem, G. van, A. v.d. Arend, C. Spreeuwenberg, F. v. Wijmen, R. ter Meulen (2004) De rol van verpleegkundigen bij medische beslissingen rond het levenseinde. Verslag van een landelijk onderzoek naar betrokkenheid en praktijken. Utrecht, De Tijdstroom ISBN: 90 5898 075 8
- Bruntink, R., A. Cremers (2005) Onzichtbare zwaarte van zorg;
Verpleegkundigen en verzorgenden aan het woord; Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg; Utrecht, NU'91;
ISBN: 9035227999
In de ongeveer zestig verhalen in deze bundel staan de onzichtbare aspecten van zorgzwaarte centraal. Uit de verhalen wordt duidelijk hoe zwaar de verantwoordelijkheid voor de gezondheid en het welzijn van de zorgvrager weegt en welke emotionele en psychische belasting dit voor verpleegkundigen en verzorgenden betekent. Elk hoofdstuk sluit af met een kader waarin een aantal aspecten van zwaarte van zorg uit de verhalen nog eens op een rij worden gezet. Daardoor is het boek bruikbaar in lessituaties, discussie en intervisie.
Met deze bundel worden de minder belichte onderdelen van het werk van de verpleegkundige of verzorgende zichtbaar voor de buitenwereld. Onzichtbare zwaarte van zorg zal bij verpleegkundigen en verzorgenden veel herkenning oproepen en aan werkgevers, zorgmanagers en zorgvragers meer inzicht bieden. - Burger, G. (2003) Ongeschreven wet: een zoektocht naar moraal;
Zoetermeer: Meinema ISBN: 90 2113 9316
In 'zoektocht naar moraal' gaat de auteur op zoek naar wat moraal nu eigenlijk is. Hij stelt vast dat het een zekere glibberigheid bezit: het blijkt vaag en moeilijk te vatten. Een belangrijke reden hiervoor is dat we moraal niet zomaar uit een laatje kunnen trekken. Het is een “ongeschreven wet” die we, samen met anderen, in het eigen leven moeten ontdekken. De 'zoektocht naar moraal' voert langs meer dan een weg. Zo onderzoekt Burger diverse invalshoeken, bijvoorbeeld: psychologie (het geweten), sociologie (veel privé-moraal blijkt maatschappelijk bepaald), evolutieleer (biologische wortels van de moraal) en het recht (moraal en recht zijn niet hetzelfde). Ook de relatie tussen moraal en onder andere filosofie en geloof komt aan bod. Burger wil de lezer prikkelen tot gevoeligheid voor moraal in het eigen bestaan en slaagt daarin. Moraal is volgens hem een individuele, persoonlijke aangelegenheid die de mens in staat stelt zijn leven naar zijn hand te zetten en om te gaan met de eigen mogelijkheden. Dat gebeurt ergens “tussen mistroostig pessimisme en stupide optimisme”. "Ongeschreven wet" is een goed geschreven, heldere inleiding. De tekst is soms pittig, maar in het algemeen goed leesbaar. - Burms, A. en H. Den Dijn, G. (2011) De sacraliteit van leven en dood;
naar een brede bio-ethiek; Uitgeverij Klement ISBN: 9789086870899
In ethische discussies domineert vandaag vooral het principe van de zelfbeschikking, hét idool van onze tijd. Daarbij wordt het leven beschouwd als was het een instrument dat ondergeschikt blijft aan de wensen van het ik. Een louter instrumentele verhouding tot het leven en tot het eigen lichaam miskent echter de onherleidbare gegevenheid van elk leven en het onherroepelijke van elke dood. Daardoor hebben leven en dood een soort sacraal karakter dat in alle culturen wordt erkend en uitgedrukt, maar waarvan het besef vandaag in onze cultuur wordt verdonkeremaand en onder druk staat. De auteurs bespreken gevoelige en uiterst actuele thema’s waarmee men vandaag in de bio-ethiek worstelt, zoals: het respect voor de natuurlijke en de symbolische orde, de impact van technologische vernieuwingen op de cultuur, het morele statuut van het embryo, de vermarkting van eicellen, het probleem van levenskwaliteit en euthanasie. Ze onderzoeken ook kritisch het transhumanisme dat pleit voor een overstijging van de menselijke soort. - CELAZ (2003) Tussen
integriteit en opportunisme; Utrecht: Nederlandse
Zorgfederatie. publicatienummer: 4-2003-002
Over de ethiek van het management in de zorg. Verslag van een onderzoek naar de plaats van waarden en normen in het management van de zorg. - Centrum voor Ethiek en Gezondheid (2010) Het 'duizend dollar genoom'; een ethische verkenning, Signalering ethiek en gezondheid, 2010/2. Den Haag: CEG, 2010 Publicatienummer Gezondheidsraad: 2010/15; ISBN: 978-90-78823-15-5
In 2003 is een eerste vrijwel volledige inventarisatie gemaakt van de bouwstenen van het menselijk genoom. Sindsdien hebben wetenschappers zich ingespannen om een goedkope methode te ontwikkelen waarmee het volledige genoom van afzonderlijke individuen snel en betrouwbaar te sequencen is. Dit is het ‘duizend dollar genoom’ gaan heten. Daarmee is de weg geopend naar een schat aan kennis die een grote impuls zal geven aan het wetenschappelijk onderzoek naar de betekenis van het menselijk genoom. Ook voor de gezondheidszorg is dit een belangwekkende ontwikkeling: als het mogelijk is snel en goedkoop ieders ‘persoonlijke genoom’ in kaart te brengen, opent dat de weg naar geneeskunde op maat. Tegelijk roept dit ethische, juridische en maatschappelijke vragen op. Is het verantwoord van iemand het volledig genoom in kaart te brengen? Wanneer en op welke manier? Daarover gaat dit signalement. Doel ervan is in grote lijnen de normatieve dimensies rond het duizend dollar genoom in beeld te brengen en daarmee bouwstenen te leveren voor het noodzakelijke debat over een aanvaardbare en zorgvuldige toepassing ervan.
voor inzage zie: www.ceg.nl - Centrum voor Ethiek en Gezondheid (2010) Signalering ethiek en gezondheid 2010/1; Ver weg en toch dichtbij? Ethische overwegingen bij zorg op afstand; Den Haag: CEG; ISBN: 978-90-78823-14-8
Uit de aanbiedingsbrief aan de staatssecretaris: "In dit signalement heeft het CEG onderzocht welke ethische vragen telezorg oproept als zorg op afstand steeds meer vervanging van nabije zorg zal zijn. Het signalement kijkt dus aan welke voorwaarden telezorg moet voldoen om ook vanuit ethisch oogpunt die maatschappelijke belofte waar te kunnen maken."
voor inzage zie: www.ceg.nl - Centrum voor Ethiek en Gezondheid (2009) Wie betaalt, bepaalt?, Signalering ethiek en gezondheid, 2009/3. Den Haag: CEG, 2009 Publicatienummer Gezondheidsraad: 2009/18; ISBN: 978-90-78823-10-0
Het signalement verkent de invloed van (industriële) sponsoring op het ontwikkelen van medische kennis en de ethische vragen die daardoor worden opgeroepen. Het gaat vooral om het stadium van agendering en prioritering (welke kennis moet worden ontwikkeld) en het stadium van de ontwikkeling van die kennis door onderzoek.
voor inzage zie: www.ceg.nl - Centrum voor Ethiek en Gezondheid (2009) Signalering ethiek en gezondheid 2009/2: Met de camera aan het ziekbed; morele overwegingen bij gezondheidszorg op televisie; Den Haag: CEG; ISBN: 978-90-78823-09-4.
Uit de Inleiding van het Signalement: "De uitgangspunten van televisiemakers en zorgverleners verschillen. Boeiende programma’s voor een groot publiek en de principes van goede zorg laten zich niet altijd combineren. De reflectie hierop is tot nu toe echter beperkt geweest, of in ieder geval weinig transparant. Het wordt tijd dat dit verandert. In het onderwijs - zowel in de zorg als bij de media - is aandacht nodig voor de morele dilemma’s bij tv-programma’s over gezondheid en ziekte. Instellingen moeten zich duidelijker verantwoorden over hun beslissing om cameraploegen toegang te geven tot hun patiënten en personeel. Ook de zorgverleners moeten zich beraden op hun verantwoordelijkheid voor hun patiënten. Patiëntenverenigingen zouden zichtbaar moeten maken hoe zij televisie gebruiken om hun boodschap te verspreiden. Tv-producenten kunnen zich onderscheiden door een ethisch verantwoorde aanpak. En de overheid kan stimuleren dat er meer duidelijkheid komt over beeldrechten. Een groter ethisch bewustzijn bij al deze partijen kan ervoor zorgen dat elke keer een gedegen afweging wordt gemaakt. Dat veel mensen het leuk vinden om mee te doen aan een tv-programma - en ernaar te kijken - is, als het om gezondheid en ziekte gaat, geen doorslaggevend argument. Alleen als de belangen van goede zorg voorop staan, kan het produceren van en meewerken aan een tv-programma ethisch verantwoord zijn."
voor inzage zie: www.ceg.nl - Centrum voor Ethiek en Gezondheid (2009) Zorg voor het ongeboren kind; ethische en juridische aspecten van foetale therapie Signalering ethiek en gezondheid 2009/1; Den Haag: CEG); ISBN: 978-90-78823-08-7.
voor inzage zie: www.ceg.nl - Centrum voor Ethiek en Gezondheid (2009) Signalering ethiek en gezondheid 2009; Dilemma's van verpleegkundigen en verzorgenden; Den Haag: CEG.
Uit de aanbiedingsbrief aan de staatssecretaris: "Het CEG heeft een inventarisatie gemaakt van de dilemma's die verpleegkundigen en verzorgende uit de thuiszorg, de ziekenhuiszorg en de verzorgingshuizen en verpleeghuizen ervaren in hun dagelijks werk. Het NIVEL heeft de resultaten hiervan getoetst via een raadpleging van het Panel Verpleging en Verzorging. Zo ontstond ook een kwantitatief beeld van de meest ervaren en lastigste dilemma's.
Dilemma's in verband met indicatiestelling en met personeelstekort van verpleegkundigen en verzorgenden komen in de inventarisatie prominent voor. Door alle dielmma's heen draait het steeds weer om de vraag hoe goede zorg te geven in een situatie waarin zorginhoudelijke motieven steeds meer met zakelijke motieven te maken hebben. Verpleegkundigen en verzorgenden worden daar onzeker van, voelen onmacht en vragen zich vaak af wat de richtlijn van hun handelen moet zijn: moeten zij zich laten leiden door externe eisen of toch afgaan op jun professionele inzicht over wat goede zorg is?"
voor inzage zie: www.ceg.nl - Centrum voor Ethiek en Gezondheid (2008) Signalering ethiek en gezondheid 2008/2: Dilemma’s op de drempel. Signaleren en ingrijpen van professionals in opvoedingssituaties; Den Haag: CEG; ISBN: 978-90-78823-07-0
voor inzage zie: www.ceg.nl - Chabot, B. en S. Braam (2010) Uitweg; Een waardig levenseinde in eigen hand; Nijgh en Van Ditmar; ISBN: 978 90 388 9314 3;
Euthanasie geeft een arts pas als voldaan is aan de wettelijke eisen en zijn persoonlijk geweten. Bij ‘zelfeuthanasie’ ligt de regie over een waardig sterfbed bij de persoon zelf. Dat lijkt onmogelijk, maar deze veelomvattende handleiding voor een waardig levenseinde laat zien dat het niet onmogelijk hoeft zijn en blaast daarom ook een frisse wind in het euthanasiedebat. Dit eerste publieksboek beschrijft twee manieren: de ene is om de juiste hoeveelheid van een dodelijk medicijn, de pil van Drion, te verzamelen en — als het niet anders kan — die in te nemen. De andere is bewust versterven: stoppen met eten en drinken. ‘Bewust versterven’ staat als gruwelijk te boek. Weinig mensen weten dat je honger en dorst met hulp van verzachtende zorg kunt verlichten. - Coppoolse, K. (2006) Ziektebeleving van chronisch zieken van Marokkaanse afkomst en morele dilemma's in de zorgverlening, een kwalitatieve analyse; proefschrift, VU Medisch Centrum, ISBN: 905898099-5
- Cremers, A. e.a. (red.) (2009) Morgen doe ik het anders!, Inspiratie voor verpleegkundigen; Den Haag / Utrecht, Uitgeverij Lemma en Nu'91; ISBN: 978-90-5931-345-3
In Morgen doe ik het anders! Inspiratie voor verpleegkundigen worden oefeningen in professionaliteit beschreven die maximaal 44 minuten duren. De oefeningen zijn zo opgesteld dat ze zonder begeleiding door een team of een individuele verpleegkundige uitgevoerd kunnen worden. Het boek is een waardevol instrument om verpleegkundigen te inspireren in werktijd, tijdens een werkoverleg of anders regelmatig tijd te plannen om een onderwerp over professioneel handelen aan de orde te stellen. Verpleegkundigen en werkgevers worden aan het denken gezet over en geïnspireerd tot het reflecteren op professioneel handelen.
- Custers, R. (red.)
(2007). Tussen hype en hoop; Biomedische ontwikkelingen en hun impact op onze gezondheidszorg. Uitgeverij LannooCampus; ISBN: 978-90-209-6852-1
In het biomedisch onderzoek zijn fascinerende wetenschappelijke ontwikkelingen aan de gang. We hebben het menselijke genoom ontrafeld, doorgronden de oorzaken van steeds meer ziekten en nieuwe technologieën waarmee het functioneren van ons lichaam gemakkelijker kan worden afgelezen, dienen zich aan. Wat zal de impact zijn van deze ontwikkelingen op onze toekomstige gezondheidszorg? Wat is hype en wat is hoop? Dit boek tracht een aantal van deze ontwikkelingen te duiden. De aandacht gaat hier niet naar ziekten die het gevolg zijn van infecties van buitenaf. De focus ligt op de aandoeningen die het gevolg zijn van het niet meer of onvoldoende functioneren van cellen en weefsels in ons lichaam. Verouderingsprocessen spelen hierin een rol. Veroudering begint overigens al op de dag dat je geboren wordt. Dit boek richt zich tot iedereen die zich meer wil verdiepen in deze biomedische ontwikkelingen en de betekenis ervan wil begrijpen. Je verneemt hoe gerenommeerde deskundigen de toekomst inschatten en van welke zaken ze vermoeden dat ze echt zullen doorzetten. - Cusveller, B.S.
(2004). Met zorg verbonden; een filosofische
studie naar de zindimensie van verpleegkundige zorgverlening.
Ede: in beheer van de auteur. ISBN: 90 5881 139 5.
Het is een van de wonderlijke dingen in het leven dat mensen ergens de zin van kunnen ervaren. Zo ook in de verpleegkundige zorgverlening; verpleegkundigen en patiënten kunnen de verleende en ontvangen zorg als zinnig of zinvol ervaren. Ook door zorgverleners laat zich de vraag stellen wanneer overeenstemming over de zin van zorg mogelijk is en wanneer niet. Met andere woorden, onder welke condities kunnen zorgverleners zeggen dat werken in en spreken over de zorg zin heeft? Deze vraag staat in deze filosofische studie centraal. - Cuypers, M. (2007) Zorgen als beroep; over macht en onmacht van verpleegkundigen en andere zorgdragers; Uitgeverij LannooCampus; ISBN: 978-90-209-7002-9
Zorgen doet iedereen wel eens in zijn leven. Wie zorgt er niet eens voor een baby, een zieke, een hulpbehoevend iemand, een bejaarde, ... Sommige mensen maken van zorgverlening hun beroep. Ze zijn er vaardig in, met andere woorden: ze weten precies welke handelingen nodig zijn, hebben kennis van zaken, ... Om dit aspect te beklemtonen gebruikt de auteur de term 'zorgdrager(s)' voor al deze professionele zorgverleners in de zieken-, ouderen- en gehandicaptenzorg. Het is immers niet nodig de verschillen tussen deze diverse categorieën 'zorgdragers' in de verschillende soorten instellingen te benadrukken. Belangrijker is het de vergelijkbare punten in kaart te brengen en aan zorgdragers duidelijk te maken dat ze een pak méér te bieden hebben dan wat ze op het eerste gezicht doen. Tachtig procent van de aandacht gaat naar het stellen van de juiste technische handelingen, terwijl het grootste deel van hun capaciteiten op een heel ander vlak liggen. En het zijn juist déze laatste capaciteiten waar zieke en andere hulpbehoevende mensen nood aan hebben. Hoog tijd dus om eens goed na te denken wat de juiste mogelijkheden zijn van deze beroepsgroepen. Veel zorgdragers die gemotiveerd en bezield waren, moeten stoppen omdat ze opgebrand of gedemotiveerd raken. Waarom moet het zover komen? Omdat ze al te vaak monddood worden gemaakt, herleid worden tot werkbijen die vooral ijverig moeten zijn maar niet te veel mogen zoemen. Met dit boek wil de auteur bereiken dat deze zorgdragers de essentie van hun beroep terugvinden. Dat ze náást artsen en patiënten de waardevolle derde gesprekspartner zouden zijn die, in het belang van de andere partijen, kunnen meespreken. Vanuit een eigen invalshoek. Vanuit hun specifieke beroepskennis. - Dagevos, H., J. Dagevos en G. Munnichs (2007) De obesogene samenleving – Maatschappelijke perspectieven op overgewicht; Amsterdam University Press; ISBN: 9789053569818
- Dalen, W. van (2007) . Basisboek Ethiek . Morele competenties voor jonge professionals;
Uitgeverij Wolters Noordhoff; ISBN: 978 90 01 30002 9;
In onze samenleving doen zich regelmatig vraagstukken voor waarover mensen morele standpunten innemen. Het innemen van een moreel standpunt zien we dagelijks in ons werk én wordt doorlopend van ons gevraagd. Het 'Basisboek ethiek' wil dit alledaagse morele debat verbeteren. De vragen die beantwoord worden, zijn: - Wat bent u aan het doen als u een moreel standpunt inneemt? - Wat zijn de gevolgen voor uw collega en voor uw werk? - Wat betekent uw eigen morele oordeel voor uw professioneel functioneren? Met behulp van het 'Basisboek ethiek' kunnen jonge professionals tot een eigen en gefundeerd oordeel komen. Door te oefenen is de lezer beter in staat samen te werken, meer verantwoord een functie te vervullen en zelfstandiger beslissingen te nemen. De didactiek in dit boek is gericht op het zelfstandig verwerken en toepassen van de theorie. - Dam,
van H. (2005) Euthanasie, de
praktijk anders bekeken; Veghel: Uitgeverij Libra & Libris,
ISBN: 90 80815020 - Dartel van, J.N., M.
Jacobs en
R.J.M. Jeurissen (2002) Ethiek
bedrijven in de zorg Assen: Van Gorcum; ISBN: 90 232 3690 4
Met 'Ethiek bedrijven in de zorg' krijgt het management van zorginstellingen een leidraad voor ethisch beleid aangeboden. Daarbij is het vertrekpunt de bedrijfsethiek en worden specifiek zorgethische aspecten ingepast. Zo wordt ingegaan op het belang van waarden, wordt het hanteren van een gedragscode sterk aanbevolen en krijgt de instellingsmanager een morele agenda aangeboden. Het boek maakt volstrekt duidelijk dat de manager van een moderne zorginstelling een goed ethiekbeleid dient te voeren.
Het boek levert een belangrijke bijdrage aan het verbreden van de ethische discussie binnen zorginstellingen. Het boek gaat niet zozeer in op de traditionele medisch-ethische kwesties, maar vooral op de morele problematiek waar medewerkers, managers en bestuurders mee hebben te maken.
Dit maakt dat het boek interessant is voor twee doelgroepen. Ten eerste zullen de medewerkers, managers, onderzoekers, docenten e.d. die werkzaam zijn op het gebied van zorgmanagement een solide onderbouwing vinden voor ontwikkelingen binnen deze sector. Ten tweede is het boek interessant voor personen die werkzaam zijn in andere sectoren, waarbij een spiegeling aan de ontwikkelingen in de zorgsector wellicht interessante aanknopingspunten kan opleveren. - Defesche, F. (2011) Voltooid leven in Nederland; Wat ouderen willen, kunnen en doen als zij het leven voltooid vinden; Assen: Uitgeverij Van Gorcum; ISBN: 9789023249115
Voltooid leven in Nederland volgt de stadia die voltooide levens kunnen kenmerken en beschrijft welke factoren de levenswaardering positief of negatief beïnvloeden. De uitgave laat op een genuanceerde wijze zien hoe de behoeften, wensen of problemen van ouderen die hun leven voltooid noemen ontstaan en verlopen. Ouderen kunnen hun leven voltooid noemen zonder ooit een doodswens te voelen; daartegenover staat dat een voltooid leven vaak niet de enige reden is voor een doodswens. Naast de vele citaten en portretten treft de lezer ook schematische overzichten aan van factoren, behoeften, problemen en barrières die mogelijke verbeteringen of oplossingen tegenhouden. - Dekkers, W.; C. Hoffer; J.P.Wils (2006) Besnijdenis, lichamelijke integriteit en multiculturalisme een empirische en normatief-ethische studie; Budel, Damon; ISBN: 90 5573 7208
Besnijdenis, zowel van jongens als van meisjes, is een complex en fascinerend onderwerp, zoals de auteurs tijdens dit onderzoek hebben ondervonden. Aan tal van interessante aspecten hebben zij maar in geringe mate aandacht kunnen besteden. Gebaseerd op empirisch en normatief-ethisch onderzoek hebben zij zich primair gericht op de situatie in Nederland. Het normatief kader bestond vooral uit de noties ‘lichamelijke integriteit’ en ‘multiculturalisme’. - Devisch, I. & G. Verschraegen (red.) (2003) De verleiding van de Ethiek; over de plaats van morele argumenten in de huidige maatschappij; Amsterdam, Uitgeverij Boom; ISBN: 90 5352 825 3; Deel II: Moraliteit, media en technologie
- Intermezzo
- Mul, J. de; Informatietechnologie als morele mediator. Over het verdwijnen en verschijnen van de ethiek in de informatie- en communicatietechnologie
- Verbeek, P.P.; De moraliteit van de dingen
- Swierstra, T.; De wisselwerking tussen ethiek en technologie; naar een moderne technologie-ethiek;
- Dierickx, K. (2009) Kinderen niet toegelaten?, ethisch verantwoord omgaan met kinderen in de geneeskunde; Uitgeverij Davidsfonds; ISBN: 9789058266507
Kinderen zijn geen kleine volwassenen. Hun lichamelijke ontwikkeling verloopt anders. Hun mening over wat belangrijk is, verschilt vaak hele- maal van het standpunt van ouders en zorgverleners. Kinderen hebben dezelfde rechten als volwassenen, maar kunnen er niet altijd zelf voor opkomen. Dat alles maakt kinderen kwetsbaar: ze verdienen bij- zondere aandacht en vrijheid. Zeker wanneer ze te- rechtkomen in de volwassen wereld van de genees- kunde. Dit boek verkent de positie van kinderen in de gezondheidszorg, vanuit een ethisch-maatschap- pelijk perspectief. De auteurs nemen de volwassen lezers mee in de verschillende situaties waarmee kinderen geconfronteerd worden: van voedingspro- blemen en ontwikkelingsstoornissen tot geavan- ceerde technologische kwesties in ziekenhuizen, van genetische testen en klinische experimenten tot ingrepen met betrekking tot het levenseinde. - Dikken, A. den (2003). Interculturele ethiek in de gezondheidszorg: morele uitwisseling via de spreekkamer Utrecht: Centrum voor bio-ethiek en gezondheidsrecht; ISBN: 90 72920 21 X
- Doorn, N
(2009) Wilsbekwaamheid; Weldoen, autonomie en identiteit; Uitgeverij Boom; ISBN: 9789085068006
Wanneer kan een patiënt wilsbekwaam worden geacht? Onder welke omstandigheden moet de wilsbekwaamheid van een patiënt vastgesteld worden? En wat is de rol van de behandelaar hierbij? Er is nog weinig consensus over de antwoorden op deze vragen. Wilsbekwaamheid gaat in op het debat in de medisch-ethische en juridische literatuur, inclusief een schets van de vigerende juridische kaders. De auteur bekritiseert de gangbare benaderingen binnen de medische ethiek, die dikwijls uitgaan van een negatief autonomiebegrip. Aan de hand van de filosofen Kant, MacIntyre en Kierkegaard wordt een visie gegeven op de menselijke identiteit, die als leidraad dient bij de invulling van het wilsbekwaamheidsbegrip. Ook wordt aandacht besteed aan methoden en instrumenten om wilsbekwaamheid vast te stellen. - Doorn, L. van (2008). Sociale professionals en morele oordeelsvorming; openbare les bij de installatie als lector Innovatieve Maatschappelijke Dienstverlening aan de Hogeschool Utrecht Gebruik voor de tekst van deze les de volgende link.
- Dupont, J. (red.) en
Chr. Hermans
(2001) De beroepsethiek van de
fysiotherapeut en de HBO verpleegkundige Budel: Damon; ISBN: 90 5573
196 X.
Een kwalitatief onderzoek naar morele gevoeligheid, waarden, moreel oordeelsvermogen en goede eigenschappen van beoefenaren in de gezondheidszorg. Dit boek kan docenten aan de opleidingen fysiotherapie en HBO-V helpen om na te denken over beroepsethische en levensbeschouwelijke aspecten van de opleiding. Aandachtpunten voor deze aspecten van de opleiding worden, voor zowel de opleiding tot fysiotherapeut als voor de opleiding tot HBO-verpleegkundige, in een afzonderlijk hoofdstuk besproken. Het boek is tevens geschikt om gebruikt te worden bij het onderwijs aan studenten. Het combineert vele situaties (‘cases’) waarmee (toekomstige) fysiotherapeuten en verpleegkundigen in aanraking kunnen komen, met een visie op professioneel handelen. - Duijst, W.L.J.M. (2009) Praktijkboek beroepsgeheim en informatieverstrekking in de zorg (Nederlands Recht); Uitgeverij Maklu; ISBN: 9789046601846;
Het medisch beroepsgeheim is bepalend in de relatie tussen hulpverlener en patiënt, maar zonder adequate informatieverstrekking is werken in de zorg niet mogelijk. Het gevolg is dat hulpverleners altijd een keuze moeten maken tussen spreken of zwijgen. Tijd om te overleggen met collega’s of om een handboek te raadplegen ontbreekt meestal. Ook het uitstellen van de keuze tussen geheimhouding en informatieverstrekking is een keuze. Zelfs niet kiezen is een keuze. Dit Praktijkboek beroepsgeheim beschrijft in (vaak korte) casus een groot aantal verschillende situaties waarin die keuze een rol speelt en geeft per geval kort en krachtig aan wat de verschillende hulpverleners wel of niet mogen/kunnen doen.
Dit Praktijkboek is bedoeld als handreiking voor elke hulpverlener in de zorg die wordt geconfronteerd met dilemma’s over geheimhouden en informatieverstrekking en waarbij een praktisch antwoord wordt verwacht. - Dwarswaard, J. (2011) De dokter en de tijdgeest; Een halve eeuw veranderingen in de beroepsethiek van huisartsen en chirurgen; Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN: 978-90-5931-651-5.
De dokter en de tijdgeest geeft een inkijk in het denken en handelen van professionals in een sterk veranderende gezondheidszorg. Dwarswaard heeft de veranderingen in de beroepsethiek van huisartsen en chirurgen bestudeerd. De breed levende gedachte dat hun ethiek door de tijd heen betrekkelijk constant is gebleven wordt onderuitgehaald. Nauwgezet wordt beschreven hoe ethische opvattingen ingrijpend veranderen door maatschappelijke ontwikkelingen én door overheidsbeleid. Ook de ontwikkeling naar meer marktwerking en de gevolgen die deze heeft gehad voor de beroepsethiek komen aan bod. In het boek wordt uitgebreid geciteerd uit de door haar bestudeerde vaktijdschriften, wat een levendig beeld oplevert van de afgelopen halve eeuw. Daarnaast wordt uitvoerig geciteerd uit de zestig interviews met drie generaties huisartsen en chirurgen die Dwarswaard heeft gehouden. Deze studie is interessant voor verschillende doelgroepen: voor huisartsen, chirurgen en andere artsen natuurlijk, maar ook voor de vele onderzoekers, beleidsmakers en bestuurders die betrokken zijn bij de gezondheidszorg. Voor hen is het bij uitstek interessant om te weten wat de door hen bepleite beleidsmaatregelen betekenen in het veld, voor patiënten en voor de professionals. - Ebskamp, J.G.J.; S. Damave en
H.B. Kroon
(2003) Ethisch leren denken:
beroepsethiek voor spw, scw en sd
Baarn: Intro; ISBN: 9789055744053
In de beroepsuitoefening van werkers spelen waarden en normen een grote rol. Een deel van die normen zijn in gedragscodes vastgelegd, zonder dat het om recepten gaat. Van belang is dat werkers zich tijdens de opleiding scholen in het professioneel hanteren van morele dilemma's: hoe ga ik met vertrouwelijke informatie om, in hoeverre mag ik iemand dwingen, moet ik een rapportage eerst door een cliënt laten lezen? Met dit boek scholen studenten op de mbo-spw, -sd, -scw zich in deze ethische competentie. De kwalificaties en eindtermen van deelkwalificatie 304 'Professionaliteit en Kwaliteit' zijn als uitgangspunt genomen. In deze derde, geheel herziene druk is een aantal hoofdstukken herschreven. Er is meer aandacht besteed aan multiculturele dilemma's, aan dwang en drang, management, kwaliteitszorg en de jeugdproblematiek. Het is een studieboek met veel oefen- en leermogelijkheden. Achter elk hoofdstuk zijn opdrachten opgenomen om de leerstof te verwerken en toe te passen in praktijksituaties. (flaptekst) - Ende, T. van den (2011) Waarden aan het werk; Over kantelmomenten en normatieve complexiteit in het werk van professionals; Uitgeverij SWP; ISBN: 978 90 8850 236 1;
Goed werk doen wordt steeds complexer. Professionals stuiten regelmatig op normen en waarden die niet verenigbaar zijn. En zij hebben te maken met uiteenlopende belangen. Hoe gaan zij daarmee om in hun beroepspraktijk? Bewustwording van die complexiteit is van groot belang om goede keuzes te kunnen maken. Aan de hand van interviews en casuïstiek biedt Waarden aan het werk belangrijke aanknopingspunten voor het verder versterken van de normatieve leerprocessen van professionals en hun organisaties. - Enzlin, M. (2001) Verpleegkundige dilemma's Houten: Bohn, Stafleu Van Loghum 90 313 3701 3
- Esterhuizen, P. en
S. Odekerken
(2002). Morele besluitvorming voor
verpleegkundigen
Houten: Stafleu Van Loghum; ISBN: 90 313 39 067
Morele dilemma's in de gezondheidszorg: ze zijn er te over. Vaak hoef je als verpleegkundige niet ver te zoeken, want morele dilemma's hebben niet alleen te maken met zaken als leven en dood. Ze schuilen ook in de omstandigheid dat iemand niet uit bed wil komen en daardoor het risico van decubitus of longproblemen loopt. Of in de behandeling van de patiënt die continu belt en aandacht eist, terwijl je het erg druk met andere werkzaamheden hebt. Hoe ga je daar als hulpverlener mee om? In 'Morele besluitvorming voor verpleegkundigen' wordt een en ander toegelicht aan de hand van verschillende, waargebeurde casussen. Deze casussen worden geanalyseerd aan de hand van de beroepscode voor verpleegkundigen. De auteur biedt verhelderende denkkaders en hersenkrakers. Ook wettelijke kaders worden bij het bespreken van de situaties betrokken. Daarnaast geeft hij oefeningen om tot een mogelijke oplossing te komen, daarbij alternatieven af te wegen en het er misschien nog eens met collega's over te hebben.
Als praktische inleiding tot het oplossen van morele dilemmaís in de zorg biedt dit boek uitstekende handvatten. Het wordt daarom van harte aanbevolen aan individuele verpleegkundigen, terwijl het tevens een uitgangspunt kan vormen voor discussies op de afdeling of in het klaslokaal. - Ettema, E.J. en Th. Wobbes (red.) (2011) Filosofie, geneeskunde en de dood; Uitgeverij De Tijdstroom; ISBN: 978 90 5898 197 4
Veel van de geneeskundige discussies over de dood hebben een ethische invalshoek. Daarbij wordt zelden ingegaan op de metafysische, kentheoretische en wijsgerig antropologische problematiek die de dood kenmerkt. Wat is de dood? Hoe kennen wij haar? Hoe structureert zij als existentieel gegeven het leven? En hoe gaan we in de geneeskunde om met de dood? Deze vragen vormen de achtergrond waartegen we de hoge inzet van de geneeskunde kunnen begrijpen: – de nadruk op genezing, levensverlenging, en technologische ontwikkeling;
– de onmacht van zorgverleners goede zorg te verlenen voor het naderende levenseinde;
– te besluiten over leven en dood, en zichzelf te verhouden tot de dood;
– de angst van patiënten voor de dood, de wil om door te leven of te stoppen.
De antwoorden op filosofische vragen over de dood – hoe ongrijpbaar en moeilijk te formuleren ze ook zijn – zijn relevant omdat ze een kader vormen voor de beoordeling van goede zorg. De stelling van deze bundel is dan ook dat geen enkel ethisch debat over ingrijpend medisch handelen goed begrepen kan worden zonder in te gaan op het probleem van de dood. - Evenblij, M. (2005) Kiezen is delen Assen: uitgeverij
Van Gorcum; ISBN: 90 232 4097 9
Bij beslissingen over de vraag welke behandelingen en welke zorg de overheid vergoedt, wordt vaak verwezen naar de zogeheten ‘Trechter van Dunning’. Volgens deze systematiek wordt zorg getoetst op noodzakelijkheid, werkzaamheid, doelmatigheid (lees: kosteneffectiviteit) en de vraag of de patiënt er zelf voor zou kunnen betalen. Wat uit de Trechter van Dunning druppelt, lijkt echter niet altijd rechtvaardig. Er is blijkbaar meer nodig om tot rechtvaardige beslissingen in de zorg te komen. Kiezen is delen heeft die extra’s in kaart gebracht.
Aan de hand van onderzoek dat is gedaan binnen het ZonMw-programma ‘Kiezen is Delen’ – over verdelingsvraagstukken in de zorg – worden de begrippen ‘rechtvaardigheid’ en ‘solidariteit’ geïntroduceerd als toetsingscriteria voor pakketbeslissingen. Vragen die beantwoord worden zijn onder meer: Kan solidariteit worden gemeten? Hoe kan het rechtvaardigheidsgevoel van de bevolking meegenomen worden in rationele afwegingen? En: valt er iets te leren van de manier waarop in het buitenland beslissingen worden genomen over het pakket aan zorg dat de overheid vergoedt?
Kortom: 'Kiezen is delen' is een nuttig boek voor iedereen die op enigerlei wijze betrokken is bij het maken van keuzen in de zorg. - Exter, A. den, e.a. (2006) De euthanasiewet: grondrechten onder druk?,
Ethische, geneeskundige en rechtsfilosofische beschouwingen over de praktijk van euthanasie en het recht op leven;
Uitgeverij Damon ISBN: 90 5573 697x
Hoe verhoudt de praktijk van euthanasie zich tot het recht op leven? In dit boek wordt deze cruciale ethische vraag vanuit meerdere disciplines besproken. Gezaghebbende wetenschappers, waaronder André Rouvoet en Bisschop Willem Jacobus Eijk benaderen dit maatschappelijke vraagstuk vanuit de filosofie, rechtsgeleerdheid, letteren en geneeskunde. De euthanasiewetgeving roept nog steeds veel ethische vragen op. Wat houdt het recht op leven precies in? Verdraagt legalisering van euthanasie zich eigenlijk wel met dit recht op leven? Deze vragen sluiten naadloos aan op de voor juristen belangwekkende discussie over de hiërarchie van grondrechten, waarin het gaat om het recht op leven, het folteringsverbod en de eerbiediging van het privéleven. Speciale aandacht is er verder voor de Belgische euthanasiewetgeving en de rol van de arts bij levensbeëindigend handelen. Dit boek is bedoeld voor filosofen, medici, juristen, ethici en iedereen met een bijzondere interesse in medisch-ethische vraagstukken. - Eijk, W.J., L.J.M. Hendriks, J.A. Raymakers (red.) (2010) Handboek Katholieke Medische Ethiek;
Verantwoorde gezondheidszorg vanuit katholiek perspectief; Uitgeverij Parthenon; ISBN: 9789079578115;
Moderne medische technieken en behandelingsmogelijkheden zijn voortdurend in ontwikkeling en lijken vandaag de dag hun grenzen nog lang niet te hebben bereikt. Wat zijn daarvan de morele consequenties en waar liggen de beperkingen, vragen vele werkers in de gezondheidszorg, beoefenaars van biomedische wetenschappen, geestelijk verzorgers en ook patiënten zich af. Vanuit hun expertise op medisch en ethisch gebied, en vanuit de praktijk van de medische zorg, reiken de auteurs van het Handboek Katholieke Medische Ethiek bij deze vragen de helpende hand. Met oog voor de nieuwste ontwikkelingen komen vele actuele kwesties ter sprake, die overzichtelijk zijn ingedeeld naar de levensfasen waarin men te maken krijgt met medisch-ethische vragen en dilemma's. In het licht van de leer van de Katholieke Kerk worden telkens beargumenteerde antwoorden gegeven, die eveneens inspelen op de grote behoefte bij katholieke werkers in de gezondheidszorg aan inspiratiebronnen voor hun zorgvisie en eigen spiritualiteit. - Fransen, M. (2011) Over seks en relaties, een ethische discussie Uitgeverij Boekenplan; ISBN: 978 90 8666 169 5
‘Over seks en relaties’ is een open discussie met studenten over ethisch handelen in intieme relaties. Mensen zullen nooit allemaal hetzelfde denken en de schrijfster is zich hiervan bewust, maar geen discussie is voor haar geen optie. Jonge mensen houden van debatteren, maar hebben soms niet genoeg kennis van zaken. Ook ouders en opvoeders hebben vaak niet genoeg argumenten om hun diepgevoelde principes door te geven. ‘Over seks en relaties’ wil in dit gemis voorzien.
‘Wanneer mag volgens jullie seks? Hoeveel dagen per maand is een vrouw vruchtbaar? Hoe kun je aan iemands lichaamstaal zien of hij sekservaring heeft? Wat vinden jullie van promiscue gedrag? Wat zijn verkeerde redenen om een relatie aan te gaan? Wanneer gaat een vrouw weg bij haar man? Waarom is seks tijdens een relatie zo belangrijk?’
Deze en andere persoonlijke vragen stelt de schrijfster aan haar studenten en zij geeft zelf eerlijk en openhartig antwoord. Het levert boeiende gesprekken op, waarbij de argumenten voor ethisch gedrag en de Christelijke moraal vanzelf aan de orde komen. Nu echtscheiding en relatieproblemen zoveel voorkomen is het belangrijk dat er ook vanuit een ethische hoek voorlichting gegeven wordt. Het geluk van jonge mensen staat op het spel.
Prikkelend, nuttig, provocerend, verrassend.
De anekdotes en persoonlijke verhalen zullen u veel leesplezier geven. Ethiek kan leuk zijn, dat bewijst dit boek. (flaptekst) - Fuldauer, A. (2007) Hoe overleef ik de zorg? Uitgeverij Bert Bakker; ISBN: 9789035129764
Miljoenen Nederlanders doen jaarlijks een beroep op de gezondheidszorg. Zeventien procent van de Nederlanders boven de vijftien jaar zegt zelf of via een familielid te maken te hebben gehad met een ernstige fout in het ziekenhuis. En bijna één op de tien had naar eigen zeggen te maken met een medicatiefout. Hoe overleef ik de zorg? is een onthutsend relaas over de schaduwzijde van de westerse en Nederlandse gezondheidszorg. Alice Fuldauer is de reisleidster in deze overlevingstocht door de zorg. Het boek is geschreven in een heldere taal, met zwarte humor en voorzien van tientallen tips, waardevolle weetjes en een Klein Handboek voor de zorgconsument. Soms schokkend, maar vooral leerzaam. Wie dit leest wil nooit meer ziek worden. Hoe overleef ik de zorg? is een must voor iedere zieke en gezonde. - Galjaard, H. (2008) Gezondheid kent geen grenzen; Uitgeverij Balans; ISBN: 978 90 501 8871 5.
Over dit boek: "Ruim tien jaar na zijn grote succes Alle mensen zijn ongelijk komt Hans Galjaard met een belangrijk, veelomvattend nieuw boek. Het is een spectaculaire reis door de wereld van de wetenschap, in het bijzonder het fascinerende gebied van de genetica, waar enorme ontwikkelingen plaatsvinden. Met grote kennis van zaken beschrijft Galjaard, die als vooraanstaand geneticus bijna een halve eeuw in het hart van de internationale wetenschap heeft gewerkt, voor een groot publiek hoe de grenzen van het medische kunnen en handelen telkens worden verlegd. Het is moeilijk te overschatten hoeveel nieuwe inzichten er dankzij de genetische revolutie zijn verworven over evolutie en gezondheid van planten, dieren en mensen. Maar de enorme technologische vooruitgang kent ook nadelen. Zo weten we te weinig over de psychologische en sociale gevolgen van vroege kennis over een ernstig ziekterisico. Ook andere ethische kwesties spelen een rol: terwijl wij ons druk maken over ivf en prenatale diagnostiek, zijn in de Derde Wereld 30% van de zwangerschappen ongewenst, vinden miljoenen illegale abortussen plaats en wordt bij slechts de helft van de bevallingen professionele hulp verleend. De politieke regelgeving werkt vaak remmend op nieuwe technieken en medische mogelijkheden." - Gastmans, Chr., L. Vanlaere (2010) Zorg aan zet; Ethisch omgaan met
ouderen Uitgeverij Davidsfonds/Leuven; ISBN: 978 90 5826 743 6
Waardigheid. Een groot woord. Maar hoe kunnen we op gepaste wijze reageren wanneer een oudere in zijn bed plast en zich diep aangetast weet in zijn waardigheid? Op welke manier kunnen we omgaan met onze demente moeder die intimiteit zoekt bij een medebewoner? Komen we tussen omwille van haar waardigheid? Hoe vullen we waardig sterven in wanneer een oudere met dementie schriftelijk heeft verklaard dat hij dood wil als hij zijn kinderen niet meer herkent? Goede zorg respecteert de waardigheid van zowel degene die ze ontvangt als van degene die ze geeft. Dit in de praktijk omzetten is een hele uitdaging. Zorg aan zet gaat die uitdaging aan. Het boek maakt delicate ethische vragen waarmee wij allen – als oudere, als hulpverlener, als mantelzorger – worden geconfronteerd eindelijk bespreekbaar. - Gastmans, Chr., L. Vanlaere (2005) Cirkels van zorg; ethisch omgaan met
ouderen Uitgeverij Davidsfonds/Leuven; verdeeld in Nederland
door Ten Have/Baarn ISBN: 90 77942 11 4
Ethisch verantwoorde zorg is niet vanzelfsprekend. De context van de ouderenzorg wordt tegenwoordig gekenmerkt door enerzijds een grote druk tot meer efficiënte en flexibele organisatiestructuren en anderzijds door een pluriformiteit van waarden. Vaak mondt dit uit in grote onduidelijkheid over wat we moeten doen om het goed te doen. Mensen die in de praktijk van ouderenzorg staan, geven aan behoefte te hebben aan concrete ondersteuning bij het uitstippelen van ethisch beleid. Ze vragen 'kapstokken' die kunnen helpen om ethische vragen en antwoorden te formuleren. Ze willen een richtsnoer om telkens weer ' het juiste midden' te vinden. Met dit boek trachten we aan deze behoefte tegemoet te komen. - Gastmans, C. en K.
Dierickx (2002). Ethiek in witte Jas
Davidsfonds; ISBN: 90 5826 187 5
Zij staan vaak voor ethisch moeilijke keuzes: niet alleen artsen, maar ook verplegers, hulpverleners, familie en de patiënt zelf. Bij het begin en het einde van het leven. Maar vaker nog in de dagelijkse praktijk van de gezondheidszorg. Krijgt de patiënt inspraak in de behandeling? Mogen ouderen mee beslissen? Hoe wordt de maaltijd 'verzorgd'? Deze verborgen 'details' kunnen een wereld van verschil maken.
De auteurs van dit boek werken vanuit een verruimde zorgvisie: ze benaderen de mens in zijn totaliteit. En ze laten zien hoe de menselijke waardigheid bij grote, maar vooral ook bij de kleine ingrepen van alledag centraal kan staan. Een onmisbare denkoefening voor al wie zieken zacht en zorgzaam wil bijstaan. - Gastmans, C. en e.a.
(2002) Between technology and
humanity Leuven: Leuven university Press; ISBN: 90 5867 251 4.
This book may be a rich source of material for reflection on the role, meaning and ends of technology and care, as harmonious aspects of clinical health care practice. However, the authors main concern is to show what such a reflection may consist of and how it can contibute to the inquiry into the experience of technology, the needs of humanity and the development of appropriate health care. - Geesink, J., Steegers, C. (2011) Nier te koop, baarmoeder te huur; Wereldwijde handel in lichaamsmateriaal; Publicatie Rathenau Instituut; Uitgeverij Prometheus | Bert Bakker; ISBN: 978 90 351 3592 5
Lichaamsmateriaal is geld waard. Nieren zijn te koop. Eicellen en sperma worden online verhandeld. Draagmoeders zijn te huur. Bloed, bot en zelfs voorhuid zijn basismateriaal voor producten. Maar wat weten we eigenlijk van deze opkomende markten voor organen, weefsels en cellen? Betalen voor lichaamsmateriaal is in strijd met onze wet en moraal. Toch zien we een praktijk waarin delen van ons lichaam geld opleveren. Nederlanders halen in het buitenland wat hier verboden is. Donoren bieden zich aan tegen betaling. En bedrijven maken winst op gratis gedoneerd lichaamsmateriaal. Deze nieuwe markt heeft dan ook ingrijpende gevolgen voor onze opvattingen over solidariteit en recht en hoe we omgaan met lichaamsmateriaal. We worden gedwongen onze ideeën over betaling en donatie bij te stellen.
Aan de hand van interviews en bijzondere praktijkvoorbeelden verkent Nier te koop – Baarmoeder te huur de wereldwijde markt voor lichaamsmateriaal en stelt de onvermijdelijke vraag hoe houdbaar ons huidige donorstelsel nog is. - Gezondheidsraad en Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2005) Signalering Ethiek en Gezondheid 2005 Den Haag: Gezondheidsraad (Hoofstuk 1 t/m 4) ISBN: 90 5549 5670; Zoetermeer: Raad V. en Z. (Hoofdstuk 4 t/m 6) ISBN: 90 7276 704 7
- Gezondheidsraad ( 2004) Geavanceerde thuiszorgtechnologie: morele vragen bij een ethisch ideaal; in: Signalering ethiek en gezondheid 2004, Hfdst. 4; Den Haag: Gezondheidsraad ISBN: 90 55495271
- Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2004) Geavanceerde thuiszorgtechnologie: morele vragen bij een nieuwe zorgpraktijk; in: Signalering Ethiek en Gezondheid 2004, Hfdst. 5; Zoetermeer: RVZ ISBN: 90 5732 137 8
- Gezondheidsraad en Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2004). Signalering Ethiek en Gezondheid 2004 Den Haag: Gezondheidsraad (Hoofstuk 1 t/m 4) ISBN: 90 5549 527 1; Zoetermeer: Raad V. en Z. (Intermezzo en Hoofdstuk 5 t/m 7) ISBN: 90 5732 137 8
- Gezondheidsraad en Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2003). Signalering ethiek en gezondheid 2003 Den Haag: Gezondheidsraad ISBN: 905549 478 X; Zoetermeer: Raad voor de Volksgezondheid en zorg ISBN: 90 5732118 1
- Godderis, J. (2005) De Hippokratische geneeskunde in al haar staten. Reflecties over gezondheid en ziekte onder 't zachte fluisteren van de plataan Antwerpen / Apeldoorn, Garant Uitgevers; ISBN: 90 44118099
Dit boek is een introductie tot de hippocratische geneeskunde. Het biedt tegelijk een zicht op haar intieme verwevenheid met de presocratische filosofie. Het indrukwekkend oeuvre van Hippokrátês uit Kós kan niet alleen - naast de geschriften van zijn beroemde tijdgenoten, de historicus Thoukudidês, de treurspeldichter Euripidês en de filosoof Plato - als een getuigenis worden aangezien met betrekking tot het leven, de literatuur en het denken in de eeuw van Periklês. Van Hippokrátês' "rationele" benadering van ziekte en gezondheid, van zijn aandacht voor de gediversifieerde klinische werkelijkheid, voor een noodzakelijke verfijning van de semiologie en vooral ook voor "het geheel" - dat veel méér is dan het naast-elkaar-plaatsen van elementen die stuk voor stuk in ogenschouw kunnen worden genomen - én van zijn hooggestemde bespiegelingen inzake ethiek is onmiskenbaar een inspirerende en duurzame invloed uitgegaan. Hippokrátês' leer heeft niet alleen op zijn tijdgenoten en onmiddellijke opvolgers een grote impact gehad. Zijn opvattingen, raadgevingen en directieven hebben voor ontelbare generaties na hem de weg getoond die de arts, die zich als een rechtschapen Apollinische arts en als een technisch bekwame arts wou profileren, moest volgen. Zijn naam blijft onlosmakelijk verbonden met de zowat zestig traktaten, die vermoedelijk al voor een groot deel in de periode van het Hellenisme als Corpus Hippocraticum. werden bijeengegebracht, en die, ofschoon zij van een wetenschappelijk standpunt uit gezien voorbijgestreefd zijn, op de begripsontwikkeling in de geneeskunde een quasi onuitwisbare stempel hebben gedrukt. Door hun diepmenselijkheid blijven ze nog altijd een grote indruk maken op de hedendaagse arts. - Godderis, J. (2005) Eed van Hippokrates. Historische beschouwingen inzake de opdracht en de begrenzingen van het medisch handelen Antwerpen / Apeldoorn, Garant Uitgevers; ISBN: 90 44117521
Zwangerschapsbegeleiding, voortplantingsgeneeskunde, orgaantransplantatie, behandeling van terminale patiënten, … plaatsen artsen voor grote ethische uitdagingen. Al deze ontwikkelingen hebben een diepgaande impact op de maatschappelijke gezondheidszorg in het algemeen en de relatie arts-patiënt in het bijzonder. In alle ethische debatten hierover is er één opvallende constante: altijd weer verwijst men naar de hippocratische traditie. Te pas én helaas ook te onpas wordt de hippocratische Eed hierbij als een gezagsargument aangewend. Vaak zonder veel kritische zin worden citaten uit de Eed gebruikt – en ook misbruikt – om het eigen standpunt kracht bij te zetten, wat dan weer door anderen in twijfel wordt getrokken. Hiermee is duidelijk hoe belangrijk de hippocratische traditie blijft voor de medische ethiek. Er zijn weinig disciplines met een eeuwenoude inspiratiebron die nog zo kernachtig de huidige praktijk beïnvloedt. Dit boek analyseert de ware draagwijdte en betekenis van de hippocratische Eed en de medisch-ethische context waarin hij tot stand is gekomen. De betekenis ervan voor het actuele ethische debat in de geneeskunde is groot. Deze uitgave is uiteraard van grote importantie voor elke medicus. - Goldsteen, M., I. Proot, H. Huijer - Abu Saad, G.A.M. Widdershoven (2002) Goed sterven:
normatieve opvattingen, attitudes en behoeften van thuisverblijvende terminale patiënten en hun mantelzorgers
rond het stervensproces Maastricht: Centrum voor ontwikkeling Palliatieve zorg; ISBN: 90 8019834 X
Het rapport doet verslag van een onderzoek naar normatieve opvattingen en attitudes rondom het sterven van direct betrokkenen bij palliatieve zorgverlening (patiënten, mantelzorgers, nabestaanden, hulpverleners). Daarnaast werden in het onderzoek de zorgbehoeften van terminale patiënten en hun mantelzorgers geïnventariseerd, en werd bekeken op welke wijze de hulpverleners aan deze zorgbehoeften tegemoet probeerden te komen. In het rapport staan aanbevelingen voor hulpverleners die in thuissituaties werken. - Grit, K. en P. Meurs
(2005) Verschuivende
verantwoordelijkheden; Dilemma's van zorgbestuurders Assen: Van
Gorcum ISBN: 90 232 4114 2
Managers en bestuurders in de zorg liggen onder vuur. In de media verschijnen veelvuldig klaagzangen over het zorgmanagement, dat beschuldigd wordt van falend bestuur en gebrek aan compassie. De topmanager in de zorg dreigt van het schild te worden gestoten waar hij juist op was geheven. Tegelijkertijd is het werk van de zorgbestuurder uitdagender dan ooit. Zijn maatschappelijke verantwoordelijkheden zijn, als gevolg van processen van verzelfstandiging en deregulering, alleen maar toegenomen. De zorgbestuurder krijgt gewild of ongewild - steeds meer taken met een duidelijke normatieve of politieke component.
In 'Verschuivende verantwoordelijkheden' onderzoeken Kor Grit en Pauline Meurs of eindverantwoordelijke zorgdirecteuren wel zijn toegerust voor hun nieuwe, zwaardere positie. Aan de hand van diverse dilemma's brengen zij het spanningsveld tussen mogelijkheden en verantwoordelijkheden van de zorgbestuurder in kaart. Daarbij plaatsen zij kanttekeningen bij het romantische beeld van maakbaarheid en beheersbaarheid waarmee het zorgmanagement vaak omgeven is. Zorgbestuurders opereren in een 'bevochten' speelruimte en staan meer dan voorheen voor de vraag: wat behoort tot mijn speelveld?
Aan dit boek is intensief praktijkonderzoek voorafgegaan, zoals blijkt uit de vele casussen en interviewfragmenten. Het blijft dan ook niet steken in mooie modellen en fraaie theorieën, maar biedt praktische handvatten waarmee zorgbestuurders op een nieuwe wijze invulling kunnen geven aan hun leiderschap. Grit en Meurs hebben daarbij niet de pretentie dat zij de kloof tussen idealen en dagelijkse praktijk kunnen dichten, maar wel dat de spanning tussen beide beter beheersbaar gemaakt kan worden. - Harten, W. van (2003). Als instelling mores leren; een exploratief onderzoek naar de mogelijkheden om ethiek integraal onderdeel te maken van het kwaliteitsbeleid van ziekenhuizen. Enschede: University of Twente, Q-consult, Resgo.
- Hartogh, G. den; I. de Beaufort (2006) Een hoge prijs voor een kind; Morele problemen van nieuwe reproductieve technologieën;
Assen, Van Gorcum; ISBN: 90 232 4169 X
Vroeger had je pech wanneer je geen kinderen kon krijgen, maar tegenwoordig staat mensen met een onvervulde kinderwens een heel scala aan behandelmogelijkheden ter beschikking. Toch krijgt niet iedereen die dat wil zomaar toegang tot IVF, ICSI en aanverwante technieken. Met een beroep op het belang van het toekomstige kind sluiten artsen bepaalde groepen van behandeling uit, waaronder vrouwen boven een bepaalde leeftijd, alleenstaande vrouwen en paren van wie de kinderen het risico lopen op een ernstige genetische aandoening. Daarnaast is de vraag: wie zal dat betalen? Moeten de kosten van bijvoorbeeld een IVF-behandeling standaard door de zorgverzekeraar worden vergoed? En geldt dat ook nog als de onvruchtbaarheid te maken heeft met de levensstijl van de betrokkenen (roken, overgewicht), of het gevolg is van een eerdere, zelfgekozen sterilisatie? In 'Een hoge prijs voor een kind' wordt verslag gedaan van de opvattingen over deze kwesties van artsen en andere deskundigen alsook van de Nederlandse bevolking. Deze opvattingen worden bovendien aan een ethische en juridische analyse onderworpen. Zo biedt deze uitgave een goed overzicht van het actuele debat rond vruchtbaarheidsproblematiek en reproductieve technieken in Nederland. - Hartogh, G.A.den (2003) Gift of bijdrage? Over morele aspecten van orgaandonatie Den Haag: Rathenau Instituut; ISBN: 90 77364 04 8
- Have, H.A.M.J. ten (2011) Bio-ethiek zonder grenzen; mondialisering van gezondheid, ethiek en wetenschap; Uitgeverij Valkhof Pers; ISBN: 978 90 5625 338 7
Meer dan de helft van de nieuwe geneesmiddelen wordt tegenwoordig uitgetest in ontwikkelingslanden. Eén op de tien nieren die in de wereld getransplanteerd worden, is afkomstig van arme mensen die hun organen verkopen. Bijna tachtig procent van alle bijzondere natuurlijke hulpbronnen, van belang voor de innovatie van voedsel en medicamenten, ligt in het zuiden van de wereld, terwijl omgekeerd het noorden 97% van alle patenten op nieuwe producten bezit. Maar ontwikkelingslanden hebben geen ethiekcommissies, wetgeving of toezicht om medisch onderzoek en zorg in goede banen te leiden.
Bioethiek zonder grenzen beschrijft de nieuwe wereld van de mondiale bioethiek aan de hand van persoonlijke ervaringen van de auteur, contacten in het veld en literatuur. Vanuit mondiaal perspectief moet de discussie over ethische aspecten van medische zorg, wetenschap en onderwijs zich op nieuwe thema’s richten: commercialisering van medisch onderzoek, uitbuiting van proefpersonen met name in ontwikkelingslanden, orgaanhandel, braindrain en migratie van zorgwerkers, biodiversiteit, biopiratisme en benefit sharing, bio-industrie en de ethiek van voeding, wetenschappelijk wangedrag, belangenverstrengeling en wetenschapsethiek. De auteur heeft ook aandacht voor de internationale dimensie van ethiek en wetenschap: de relatie tussen islam en bioethiek, de vraag wat bioethiek betekent in Afrika, en wat de invloed is van de farmaceutische industrie op zorg, wetenschap en onderwijs. - Hawley, G. (2009) Ethiek in de klinische praktijk;
Uitgeverij Pearson Education; ISBN: 9789043016148
Ethiek in de klinische praktijk is een toegankelijk geschreven introductie in de wereld van de ethische zorg verlening. Het is geschreven vanuit de overtuiging dat maatschappelijke en gezondheidszorgzorgverleners de professionele verantwoordelijkheid hebben om elke persoon op een ethische wijze zorg te bieden. De student wordt in het boek uitgedaagd om steeds dieper op de ethiek van een veelvoud aan situaties in te gaan.
Centraal in het boek staan de volgende vragen: - Hoe maak je ethische beslissingen en keuzes als individuele professional die tegelijkertijd onderdeel is van een (interdisciplinair) team? - Ben je je ervan bewust dat de keuzes die jij maakt je eigen normen en waarden weergeven? - Zijn jouw normen en waarden dezelfde als die er in de ethische code van jouw beroepsgroep staan?
Doelgroep: Verpleegkundestudenten in het hoger onderwijs - Hees, M. van
en M.A. Verkerk
(red.) (2003) Het goede leven; over
oude en nieuwe waarden Meppel: Boom; ISBN: 90 5352 942 x
Een toegankelijk boek dat aansluit bij de hernieuwde belangstelling voor levenskunst en de discussie over normen en waarden. Aan het begin van het derde millennium lijkt er behoefte te zijn aan een morele herbezinning – de ethiek staat dan ook volop in de belangstelling. Deze hernieuwde aandacht voor de ethiek gaat vooral uit naar normen. Er wordt uitgebreid gediscussieerd over de vraag of we bepaalde gedragsregels niet opnieuw in het leven moeten roepen. Hoe moeten we reageren op normovertredingen? Wat moeten we doen wanneer de normen van verschillende groepen met elkaar botsen? Door deze grote nadruk op normen wordt over het hoofd gezien dat de ethiek niet alleen over normen maar ook over waarden gaat – over de elementen die het menselijk leven waardevol maken. Een discussie over normen is echter niet goed mogelijk zonder stil te staan bij de waarden die aan die normen ten grondslag liggen. Door deze discussie kan bovendien de aard van de morele herbezinning veranderen: in plaats van te benadrukken wat er mis gaat of dreigt te gaan, verschuift de aandacht naar dat wat we belangrijk vinden en wat ons bindt.
In dit boek wordt een zevental belangrijke waarden besproken door toonaangevende Nederlandse filosofen: Frans Jacobs over liefde, Theo van Willigenburg over geluk, Henk Manschot over vriendschap, Martin van Hees over authenticiteit, Paul van Tongeren over tolerantie, Hans Achterhuis over idealisme en Marian Verkerk over autonomie. In alle besprekingen gaat het om de vraag wat we nu precies onder de betreffende waarde zouden kunnen verstaan en wat de hedendaagse zeggingskracht ervan is. - Heide, W. van der,
R. Koetsenruijter
en K. Wit (2001) Reflectie in de
verpleegkundige beroepsuitoefening Utrecht: Lemma; ISBN: 90 5189 848
7
Reflectie op de eigen praktijkvoering en die van anderen wordt beschouwd als een integraal onderdeel van verplegen. Door toepassing van reflectie kan de verpleegkundige zich ontwikkelen tot een kritisch, analytisch beroepsbeoefenaar die eigen beroepsmatig handelen kan onderbouwen vanuit kennis en nieuwe kennis kan ontwikkelen waardoor de kloof tussen theorie en praktijk kleiner wordt. Er zijn vele definities van reflectie. Volgens Vermunt (1992) is het reflecteren een metacognitieve vaardigheid, waarbij de persoon nieuwe kennis en inzichten opdoet op basis van een doorgemaakte situatie. Door de situatie te analyseren en de handelingswijze, de ontstane gevoelens en de gebruikte kennis te overdenken kan nieuwe kennis ontstaan die in een andere soortgelijke situatie gebruikt kan worden.
Het reflecteren is een proces dat aangeleerd kan worden. Hiervoor bestaan verschillende methoden en modellen. Tevens kunnen de uitkomsten van reflectie vastgelegd worden in verschillende hulpmiddelen, zoals een logboek, port-folio of dagboek. - Hertogh, C.M.P.M., B.A.M. The, B.M.L. Miesen, J.A. Eefsting (2004) Je krijgt er zóveel voor terug! Aspecten van een belevingsgerichte ethiek bij dementie, Amsterdam, VU; ISBN: 90-9018368-X
- Heijst, A. van, M. Pijnenburg, F. Vosman, C. Leget, B. Berden, H. van Irsel, M. Jansen, A. Rebel, A. Schouten, M. Stegenga (2010) Menslievende zorg, management en kwaliteit; Uitgeverij Damon; ISBN: 9789055739974
Werken aan kwaliteit in de zorg kan op veel manieren. Voor sommigen speelt goed management hier een centrale rol. Anderen zijn ervan overtuigd dat kwaliteit in de zorg niet denkbaar is zonder hierbij menslievendheid, als het wezen van zorg en van het verlenen van zorg te betrekken. De discussie rond de verhouding tussen menslievendheid, kwaliteit en management is complex en wordt soms sterk gepolariseerd. Dat alle drie van belang zijn is evident. Hoe ze zich tot elkaar verhouden, is onderwerp van debat. In deze bundel denkt een aantal wetenschappers en praktijkmensen na over deze verhouding. Sommigen vertrekken vanuit hun werk als manager, bestuurder of trainer; anderen vanuit de ethiek van de zorg of de filosofie. Simpele tegenstelling worden steeds gemeden. Gezocht wordt naar de juiste verhouding tussen het inspelen op actuele ontwikkelingen en het vast houden van waar het in de zorg uiteindelijk om gaat: aandacht voor kwetsbare en gekwetste mensen.
- Heijst, A. van, S. Waanders, C. Leget, R. ter Meulen, Chr. Gastmans, G. Glas, E. Kimman, S. Verbaken (2008) Zorg om de zorg; Menselijke maat in de gezondheidszorg; Uitgeverij Damon; ISBN: 9789055739035
Grote veranderingen tekenen de gezondheidszorg: marktwerking, juridisering en economisering. Zorg krijgt het karakter van een neutrale dienstverlening, waarin klantvriendelijkheid, efficiënte dienstverlening en het recht op zorg central staan. Daarnaast is sprake van toenemende persoonlijke verantwoordelijkheid voor de financiering van de zorg en van beperking van de maatschappelijke solidariteit. Deze ontwikkelingen roepen belangrijke ethische vragen op: is het nog mogelijk om met de toenemende macht van economie en recht, fundamentele waarden en deugden in de zorg overeind te houden? Of verdwijnen barmhartigheid, toewijding en opoffering naar de achtergrond om plaats te maken voor efficiency en contractueel denken?
- Hillekens, C en K.
Neuvel (2003). Kind naar keuze: naar
een nieuwe
eugenetica?
Zoetermeer: Meinema; ISBN: 90 211 3914 6.
Kritische beschouwingen door medici, ethici en ervaringsdeskundigen over voortplantingstechnologie en prenatale diagnostiek. - Hoffer, C. (2002). Levensbeschouwing en orgaandonatie
Dutch University Press; ISBN: 90 3619 1416.
De transplantatiegeneeskunde is een relatief nieuw specialisme in de gezondheidszorg. Inmiddels zijn de medische verworvenheden van dit specialisme zo vanzelfsprekend dat het vraagstuk van orgaandonatie vooral vanuit een medisch-technische optiek wordt benaderd. Hoewel hij de verdiensten van de transplantatiegeneeskunde onderschrijft heeft de auteur van dit boek moeite met deze hoofdzakelijk technische benadering. Aangezien het doneren en transplanteren van organen en weefsels met recht een zaak van leven of dood betreft is het naar zijn mening zowel in ethisch als in praktisch opzicht irreëel om hier louter medisch-technisch mee om te gaan. Voor betrokkenen brengen de technische verworvenheden van de transplantatiegeneeskunde namelijk ook belangrijke ethische en levensbeschouwelijke consequenties met zich mee. Met dit boek vraagt hij aandacht voor die aspecten van deze nieuwe vorm van medische denken en handelen. - Horstman, K. en R. Houtepen (2005) Worstelen met gezond leven: ethiek in de preventie van hart- en vaatziekten Amsterdam: Het Spinhuis; ISBN: 90 55892548
- Houtlosser, M. (2011) Verpleegkundige beroepsethiek; Uitgeverij: Boom | Lemma; ISBN: 9789059317659
Hoe gaan verpleegkundigen om met ethische problemen in de patiëntenzorg? Welke mogelijkheden zien ze zelf? In drie op ware gebeurtenissen gebaseerde casus worden verschillende manieren beschreven waarop verpleegkundigen met ethische problemen omgaan. Die manieren zijn: op basis van een eigen rol, een eigen domein of een eigen ethiek. We zien verpleegkundigen streven naar een positie als belangenbehartiger van de patiënt, als zelfstandig beroepsbeoefenaar met een eigen beroepsdomein en uitgaan van de zorgethiek. Het lezen van de patiëntengeschiedenissen maakt al veel duidelijk. In alle verhalen komt het belang van een persoonlijke relatie tussen verpleegkundige en patiënt naar voren. Het is een voorwaarde om de rol van belangenbehartiger voor patiënten te kunnen opnemen. De verpleegkundigen in de casus worstelen met hun verantwoordelijkheden. Wat heeft voorrang, de relatie met de patiënt en diens zorgbehoefte, de protocollen en regels en richtlijnen van de beroepsgroep of de eisen van de instelling waar wordt gewerkt? Het balanceren van alle verantwoordelijkheden blijkt een hele opgave. Er is veel belangstelling bij verpleegkundigen voor de zorgethiek. Bij toepassing ervan wordt duidelijk dat de zorgethiek sterker en praktischer wordt als er tegelijkertijd ook aandacht is voor het eigen verpleegkundige domein en de eigen verpleegkundige rol van belangenbehartiger.
Verpleegkundige beroepsethiek sluit af met concrete voorstellen hoe verpleegkundigen hun praktisch oordeelsvermogen kunnen ontwikkelen en in de dagelijkse beroepspraktijk samen met patiënten kunnen afwegen wat voor die patiënten goed is en hoe ze daarnaar kunnen handelen. - Houtlosser, M. (2010) In goede handen; Proefschrift; Leiden University Press; ISBN: 978 90 8728 094 9
- Hoven, M. van den & C. Kessler (2011) Preventie en ethiek; Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN: 978-90-5931-695-9
In deze bundel wordt stilgestaan bij ethische vragen van preventie: hoe vanzelfsprekend is het om collectieve gezondheid te willen stimuleren en hoeveel mag dit van een individu vragen? Is het betuttelend om mensen voor te lichten, of is van paternalisme, een ander woord voor betuttelen, pas sprake als mensen niet zelf kiezen? In deze bundel wordt in casuïstiek uitgebreid aandacht besteed aan het thema overgewicht bij kinderen.- Landeweer, E.; recensie in: Tijdschrift voor Gezondheidszorg & Ethiek (TGE) 2011 (21) nr. 4, p. 121
- Hoven, M. van den; L. van der Scheer & D. Willems (red.) (2010) Ethiek in discussie; Praktijkvoorbeelden van ethische expertise; Uitgeverij: Koninklijke Van Gorcum; ISBN: 9789023246640.
In vrijwel elk decennium wordt wel de vraag gesteld naar het bestaansrecht van ethici en wordt hun expertise ook door ethici zelf ter discussie gesteld. Sommigen twijfelen openlijk aan het nut van ethici en hun ethische expertise, omdat hun inbreng niet meer gewicht in de schaal legt dan wat een gemiddelde burger naar voren zou brengen. Ethische inbreng is echter wettelijk geregeld bij dierproeven, bij medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen en bij toetsing van euthanasie en hulp bij zelfdoding, en niet zonder reden! Ethici komt men tegen in adviesraden van de overheid, in (toetsings-) commissies en in het onderwijs. Maar wat doet een ethicus precies en wat is de eigen inbreng – expertise – die van een ethicus verwacht mag worden? In deze bundel ligt de focus op de vraag wat de expertise van de ethicus inhoudt. Deze vraag is voorgelegd aan toegepaste ethici in Nederland. Dat levert een interessant kijkje op in de keuken, waarbij ethici zichzelf, hun expertise en de verwachtingen van anderen daaromtrent, kritisch tegen het licht houden. Het resultaat is een interessante collage van de huidige inbreng van ethici in het publieke debat, en zet aan tot reflectie voor wie als beleidsmaker of als lid van een toetsingscommissie in het onderwijs of een zorginstelling met ethici samenwerkt. - Huijer, M. & M. Smits (red.) (2010) Moralicide; Nieuwe morele vocabulaires voor technologie;
Uitgeverij Klement; ISBN: 9789086870585
Mens en technologie zijn onafscheidelijk met elkaar op pad, zo heeft het wetenschaps- en techniekonderzoek van de laatste decennia overtuigend aangetoond. Niet alleen passen mensen technieken aan volgens nieuwe maatstaven, nieuwe technologie brengt andersom ook veranderingen teweeg in normen, verlangens en interactiepatronen, en zelfs in wat we als onvervreemdbaar en eigen aan mensen beschouwden, zoals het krijgen van kinderen of onze gebondenheid aan plaats en tijd in het contact met anderen. In dit samenspel van mens, moraal en techniek lijkt weinig houvast voor het beoordelen van de veranderingen in termen van goed en kwaad. Technieken komen op, en de moraal verandert mee. Het oordeel over de ontwikkelingen is onlosmakelijk verweven met die ontwikkelingen zelf en er is geen archimedisch punt daarbuiten om ze te beschouwen. In het wetenschaps- en techniekonderzoek heeft zich, als variant op Luuk van Middelaars politicide, een moralicide voltrokken. Op welke manier is het nog mogelijk oude en nieuwe constellaties van mens en techniek met elkaar te vergelijken? In dit boek wordt aan de hand van uiteenlopende voorbeelden onderzocht wat recente technologische innovaties (zoals in de psychofarmaca, geboortetechnologie, ICT, prenatale screening, 'converging technologies') teweeg hebben gebracht in de symbolische orde van onze taal en moraliteit. De auteurs gaan op zoek naar vocabulaires die de veranderingen in de symbolische orde niet alleen zichtbaar maar ook benoembaar maken. Het doel is vooral woorden en begrippen te vinden of uit te vinden die ons helpen vat te krijgen op de genoemde ontwikkelingen en de effecten ervan. In hoeverre zijn we in staat paal en perk te stellen aan de morele indifferentie, aan de moralicide in wetenschap en techniek? - Hurenkamp, M. en M.Kremer (red.) (2005) Vrijheid verplicht; over tevredenheid en de grenzen van keuzevrijheid; TSS jaarboek 2005; Amsterdam Uitgeverij van Gennep;
Iedere politicus, van links tot rechts, is tegenwoordig voor meer vrijheid. Nederlanders zijn volgens hen onterecht tevreden over de beperkte opties die ze hebben. Maar de mensen vinden er het hunne van - kijk naar de energiemarkt, of de gezondheidszorg. Als vrijheid betekent dat ze de hele dag allerlei ingewikkelde keuzes moeten maken hoeft het voor het gros van de bevolking niet. Dat is erg, want zo wordt het ideaal van keuzevrijheid verkwanseld. In een empirische studie naar de omgang van Nederlanders met keuzevrijheid brengen gerenommeerde wetenschappers en publicisten het concrete verlangen naar vrijheid in kaart. Zonder naar één dode filosoof te verwijzen worden de delen van het leven geschetst waar Nederlanders wel en waar ze geen baat hebben bij meer vrijheid. Keuzevrijheid blijkt wel degelijk een zinvol ideaal, echter niet om mensen te dwingen als consument op te treden maar wel als het gaat om grip te krijgen op het eigen leven. Liever dan de vrijheid om een gasleverancier te kiezen willen ze de vrijheid om zelf te bepalen wanneer ze voor hun familie zorgen. - Jansen, M.G.M.J. (2004) Presentie & Prestatie;
sleutelbegrippen in een verpleegethiek (proefschrift) Utrecht,
uitgegeven in eigen beheer; ISBN: 90 6464 965 0.
Hoe verhoudt zich dat wat een verpleegkundige professioneel geacht wordt te doen tot de zorgbehoeften die patiënten kenbaar maken? Achter deze vraag gaat het kernprobleem schuil dat aan deze studie ten grondslag ligt. De gangbare gezondheidszorgethiek is onvoldoende in staat dat probleem adequaat tegemoet te treden, omdat zij de verpleegkundige beroepspraktijk onvoldoende in beeld heeft. Verpleegethiek heeft primair te maken met de dagelijkse zorg. Die beweegt zich voortdurend in en tussen drie samenhangende dimensies die evenzovele spanningsvelden vertegenwoordigen. In een heuristisch model laten deze drie dimensies zich schetsen als een drievoudig gelaagde kubus die de drie niveaus van de beroepsuitoefening vertegenwoordigen. Hierop werken als het ware twee krachtenvelden in. Ten eerste is dat een epistemologisch krachtenveld, ten tweede een ethisch krachtenveld.
In vier hoofdstukken komen achtereenvolgens aan de orde: de huidige status van de verpleegethiek, de elementen die de morele complexiteit van de beroepspraktijk en de wijsgerige reflectie van Andries Baart op presentie en van Paul Ricoeur op identiteit en morele aansprakelijkheid. Dit alles voert tot de conclusie dat Baarts’ notie van presentie noodzakelijkerwijs moet worden aangevuld met de notie prestatie om de twee basisconcepten van een verpleegethiek te typeren. - Janssens, R.
en D. Willems
(2001) Ethische vragen in de
palliatieve zorg Houten: Bohn, Stafleu
en Van Loghum; ISBN: 90 313 3414 6
De behoeften en wensen van de patiënt staan centraal in de gehele palliatieve zorg. Maar wie dit ideaal in de praktijk wil brengen, weet dat het niet zo simpel is. Naarmate de dood nadert, neemt het aantal mensen en zaken waarvan de patiënt afhankelijk is toe. Vragen van morale aard dringen zich op. Welke ethische problemen ontstaan als een patiënt de hulpverlener vraagt te beslissen? Of als een patiënt bij vlagen cognitief minder goed functioneert of totaal wilsonbekwaam is? Wat is een goede dood? Hoe is de verhouding tussen actief ingrijpen en passief 'laten gaan'? Hoe ga je om met een patiënt die iets anders wil dan de familie? En hoe onafhankelijk moet/mag je zelf als hulpverlener zijn, ten opzichte van de patiënt en naaste, maar ook ten opzichte van collega's? Dit cahier is bestemd voor iedereen die in de palliatieve zorg werkt en tegen lastige morele problemen oploopt. Doel van het cahier is niet om in vogelvlucht een overzicht van de ethiek te geven. Doel is wel om een beperkt aantal belangrijke problemen nader toe te lichten. En vooral om de lezer inzicht te geven in een manier van denken die er op gericht is om ethische problemen te ontrafelen. - Jochemsen, H. en G.
Glas
(2003) Verantwoord medisch
handelen: proeve van een christelijke
medische ethiek Amsterdam: Buijten & Schipperheijn; ISBN: 90 6064
933 8
"De medische ethiek lijkt voortdurend achter te lopen bij de wetenschappelijk-technische ontwikkelingen. Tevens is een spanning voelbaar tussen medische macht, die patiënten dreigt te overheersen, en de wensen van de mondige patiënt. Dit leidt tot een onwenselijke situatie, waarin medisch-ethische discussies vaker gaan over beslissingsprocedures dan over de vraag wat het goede medische handelen is. Na een analyse van de achtergronden van deze ontwikkeling poogt dit boek een medische ethiek te formuleren vanuit een doordenking van de centrale relatie in de medische zorgverlening, de arts-patiëntrelatie.
Een tweede centraal punt in het boek is dat de beoefening van de ethiek altijd plaatsvindt vanuit een breder perspectief op leven, ziekte, gezondheid en dood en ook op de betekenis van de taak van de geneeskunde.
In het laatste hoofdstuk worden eerdere bevindingen uitgewerkt tot een model van ethiek in het klinisch handelen. In dit model worden onderscheiden ethische benaderingen in het begrip 'verantwoordelijkheid' geïntegreerd. Vandaar de titel: Verantwoord medisch handelen. Het boek bevat niet de zozeer een behandeling van ethische vraagstukken, maar tracht vooral de lezer een manier van ethiek beoefenen aan te reiken." - Jong, A. de en M.
Visser (2005) Cultuur en zorg: een
interculturele benadering van zorg in de
verpleging Bussum: Coutinho BV.; ISBN: 90 6283 4167
Geen mens is gelijk aan elkaar en elke patiënt is dus uniek. Net als in het dagelijkse leven heeft de verpleegkundige op de werkplek te maken met verschillende culturen, of het nu gaat om etnische achtergrond, opleidingsniveau of leeftijdscategorie. Deze cultuurverschillen bestaan onder meer uit verschillende waarden en normen en uit verschillende politieke, economische en juridische achtergronden. Voor de beroepsbeoefenaar is het soms moeilijk hoe hij moet omgaan met cultuurbepaalde situaties.
Cultuur en zorg biedt inzicht in de verschillende culturele processen binnen de zorg. Terwijl de meeste literatuur gaat over wat verplegen inhoudt, laat dit boek zien hoe verplegen in zijn werk gaat. Centraal staat hierbij de vraag op welke manier de totale situatie van de patiënt en zijn familie de zorg van alledag bepaalt. Aan de hand van praktijkvoorbeelden komen thema’s als sensitief verplegen, (inter)culturele aspecten van verplegen, communicatie en verpleegtheorieën uitgebreid aan bod. Casussen, vragen en opdrachten helpen de lezer bij het ontwikkelen van ideeën om verplegen in culturele situaties vorm te geven. Ze kunnen ook helpen bij de evaluatie van verpleegsituaties waar cultuur een rol speelde.
In de tweede druk zijn nieuwe verpleegkundige theorieën en inzichten het boek verwerkt. Alleen hoofdstuk 7 heeft een ingrijpende wijziging ondergaan. Stond in de eerste druk alleen de interculturele communicatie centraal, nu wordt met name in gegaan op een paar aspecten van concrete zorgverlening in een culturele context: interculturele competenties, intercultureel assessment, managing diversity en interculturele communictie. - Jukema, J.S. (2011) Bewarende zorg (proefschrift); Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN: 9789059315341
In deze dissertatie presenteert Jan S. Jukema een visie op goede dagelijkse zorg van verzorgenden en verpleegkundigen voor verpleeghuisbewoners. Goede zorg noemt hij zorg die de verpleeghuisbewoner als uniek persoon bewaart. Door deze zorg ervaren verpleeghuisbewoners dat zij tot hun recht komen en in hun uniciteit erkend worden door de gemeenschap waar zij deel van zijn. Dagelijkse zorg met die kwaliteit is bewarende zorg. Jukema schenkt in zijn visie uitvoerig aandacht aan de inhoud van bewarende zorg, aan het doel ervan en aan de complexe en weerbarstige context - het verpleeghuis - waarin die zorg gestalte krijgt. Met zijn visie brengt de auteur zaken onder de aandacht die in de gangbare visies op professionele zorg niet of nauwelijks aan bod komen. - Kater, L. (2002) Disciplines met dadendrang; gezondheidsethiek en gezondheidsrecht in het Nederlandse euthanasiedebat 1960 - 1994. Amsterdam: Uitgeverij Aksant; ISBN: 90 52600740 (ook verschenen als proefschrift Universiteit Maastricht)
Medisch-ethische debatten zijn tegenwoordig ondenkbaar zonder de inbreng van gezondheidsethici en gezondheidsjuristen. Deze relatief nieuwe specialisten hebben het monopolie van de medische professie bij medisch-ethische kwesties doorbroken. Gezondheidsethiek en gezondheidsrecht hebben in korte tijd een bloeiende ontwikkeling doorgemaakt en zich een duidelijke positie verworven in medisch-ethische debatten. Echter er valt ook kritiek te beluisteren: zo zouden beide disciplines niet kritisch genoeg reageren, achter de feiten aanlopen en te zeer met elkaar vergroeid zijn. Loes Kater heeft aan de hand van het euthanasiedebat de ontwikkelingen van beide disciplines onderzocht. De snelle ontwikkelingen die de medische technologie sinds de jaren zestig heeft doorgemaakt, bood ethici en juristen de mogelijkheid om zeggenschap te claimen op het terrein van de medische ethiek. In discussies over de definitie van het begrip euthanasie hebben juristen en ethici hun invloed laten gelden. Hun inspanningen in het debat over vragen rond het levenseinde hebben bijvoorbeeld sterk bijgedragen aan een conceptueel kader voor de normering en regulering van euthanasie. De veelgehoorde klacht dat ethici en juristen pas in actie komen als er al een afgebakend beleidsprobleem ligt, gaat volgens Kater niet op. Ethici en juristen dragen juist bij aan de afbakening van het probleem door middel van definitievoorstellen. Voor hen is dus niet alleen in de adviesfase een rol weggelegd. Zij oefenen al eerder, al tijdens de vorming van het begrippenkader van een beleidsprobleem, hun invloed uit. Disciplines met dadendrang dus. - Kirkels,V. (red.)
(2004) Eed
van Hippocrates Nog van
deze tijd?
Annalen Thijmgenootschap deel 92.2; ISBN 90
5625 183 X
De eed van Hippocrates kent een lange en rijke traditie. Door de eeuwen heen hebben artsen, als beoefenaars van de geneeskunst, deze eed beschouwd als een leidraad voor hun medisch handelen en voor hun houding ten opzichte van de zieke medemens, die zich aan hun zorgen toevertrouwde. Door het afleggen van de eed of de belofte bij het artsexamen gaf de arts openlijk te kennen dat hij zich wilde houden aan bepaalde regels en dat hij het beroep van arts in ere zou houden. Dit betekende ook voor de zieke medemens een zekere garantie voor een zo goed mogelijke medische behandeling. In 2003 is door de medische faculteiten in Nederland een nieuwe formulering van de eed van Hippocrates opgesteld met de bedoeling om deze in de toekomst te gaan gebruiken bij de artsexamens ter vervanging van de oude formulering zoals die was vastgelegd in de wet van 1878. Het opstellen van een nieuwe formulering werd ingegeven door het feit dat zich vooral in de laatste decennia veel ontwikkelingen in de geneeskunde hebben voorgedaan en dat men een meer eigentijdse formulering aan de eed wilde geven. In deze publicatie geven verschillende auteurs vanuit hun eigen discipline hun visie over de betekenis en het nut van de eed van Hippocrates in deze tijd. Onder andere komt de vraag aan de orde of deze nog bestaansrecht of zelfs een bepaalde meerwaarde heeft nu nagenoeg alles middels wetgeving is geregeld. - Knipscheer, K. (red.) (2004) Dilemma's in de mantelzorg;
Utrecht: NIZW; ISBN: 90
59570723
Zowel op persoonlijk als op maatschappelijk terrein gaat het verlenen van mantelzorg gepaard met keuzes. Bij het maken van die keuzes worden alle betrokkenen (mantelzorger, zorgvrager, overheid, zorgverzekeraars, indicatiestellende organen, professionele zorgverleners) voor dilemma´s geplaatst. Het boek gaat in op een groot aantal van deze dilemma´s en draagt suggesties aan hoe ermee om te gaan. - Knottnerus, B.J. (2005) Aanvaardbaar levenseinde; over leven en dood, euthanasie en stervensbegeleiding;
BDU/Boeken; ISBN: 978-90-70150-78-5
"Een zoektocht naar een fundament voor leven, sterven en dood in de westerse beschaving en het christelijk geloof."
In deze uitgave vertelt de auteur aan de hand van vele persoonlijke en beroepsmatige ervaringen aan het sterfbed van medemensen over bevrijding en vluchtgedrag, over dilemma's en uitwegen. De auteur is van mening dat euthanasie uit het strafrecht moet en dat de wil van de stervende onvoorwaardelijk moet worden nageleefd. Hij baseert dit op ethische beginselen maar vindt ook dat dit voortvloeit uit het christelijk geloof.
De uitgave biedt handvatten voor hulpverleners, pastores, artsen en andere betrokkenen bij euthanasie en begeleiding bij het sterven. - Kolen, M. (2005) Slagroom op de koffie? Ethische reflectie
en discussie over uitgangspunten in de jeugdzorg; Amsterdam:
uitgeverij SWP; ISBN: 90 6665 701 4
Door toenemende economisering en juridisering van de jeugdzorg wordt ‘goede zorg’ steeds meer gedefinieerd in termen van ‘betaalbaarheid’ en ‘functionele regels’. Zonder de goede kanten van deze ontwikkelingen uit het oog te verliezen stelt dit boek de risico’s hiervan uitvoerig aan de orde. ‘Slagroom op de koffie?’ is een verhalende impressie van vier debatten met managers en beleidsmakers uit de jeugdzorg. Tijdens deze ontmoetingen is vanuit een ethisch perspectief gereflecteerd en gediscussieerd over uitgangspunten in de jeugdzorg. Aanleiding hiervoor vormde het debat over de nieuwe wet op de jeugdzorg die per 1 januari 2005 van kracht is. De titel van dit boek verwijst naar de ervaring van veel discussianten dat reflectie op de vraag ‘waarom we de dingen doen zoals we ze doen’ als luxe wordt ervaren, als ‘slagroom op de koffie’. De waan van de dag laat hiervoor weinig ruimte, terwijl de toenemende complexiteit van de zorg daar wel om vraagt. De discussies in dit boek leveren een bijdrage aan het actuele maatschappelijke debat over de jeugdzorg. Niet alleen door te reflecteren op ‘wat er mis gaat’, maar juist door te wijzen op ‘het goede’ en te onderzoeken waar meer mogelijkheden liggen om ‘het goede te doen’. Het verhaal is geen ‘tegen-verhaal’, maar wil vanuit de complexe werkelijkheid zoeken naar de betekenis van jeugdzorg in de samenleving. Dit zoekproces is een inspiratiebron voor velen die in de jeugdzorg werkzaam zijn, van hulpverleners tot en met verantwoordelijke politici. - Kolen, M. en e.a.
(2001) Zingeving & ethiek in de
jeugdzorg
Maarssen: Elsevier; ISBN: 90 352 2370 5
Een jeugdhulpverlener moet een jongere niet alleen ondersteunen bij een hulpvraag. Steeds vaker komen ook zinvragen in de hulpverlening naar voren, zoals: Waarom overkomt mij dit allemaal? Wat heeft mijn leven nog voor zin als ik toch alles verkeerd doe? Kan ik nog van mijn ouders houden na alles wat ze hebben gedaan? Als hulpverlener sta je dan soms met je mond vol tanden: het omgaan met zin- en levensvragen is niet vanzelfsprekend. Dat het wel hard nodig is dat zinvragen boven tafel komen, wordt steeds breder erkend. Daarnaast brengt de hulpverleningspraktijk steeds meer ethische vragen met zich mee. Hoe ga je om met wensen van ouders die niet in het belang zijn van het kind? Kun je je altijd aan het beroepsgeheim houden? Wat doe je als een jongere (cultureel) bepaalde opvattingen heeft waar je als hulpverlener veel moeite mee hebt?
Een samenleving waarin mensen hun waarden en normen in toenemende mate individueel bepalen, stelt nieuwe eisen aan de kwaliteit van de hulpverlening.
Zingeving en ethiek in de jeugdzorg zorgt ervoor dat hulpverleners niet meer met lege handen staan in de confrontatie met zinvragen en ethische kwesties. Het biedt een begrippenkader en gaat in op de vaardigheden en beroepshouding die nodig zijn om vragen rondom zingeving en ethiek in de jeugdzorg te hanteren. De auteur gaat bovendien in op de mogelijkheden om het onderwerp binnen instellingen op de agenda te zetten. De integratie van werkwijzen en methoden op het gebied van zingeving en ethiek vergroten de professionaliteit van de jeugdzorg. - Koops, B.-J. & C. Lüthy (2009) De maakbare mens; Uitgeverij Bert Bakker; ISBN: 9789035134393
We zijn op vele manieren bezig om mensen te perfectioneren. Dit gaat van dna-onderzoek, plastische chirurgie, gekweekt lichaamsweefsel en embryoselectie tot cyborgs en het streven naar onsterfelijkheid. In De maakbare mens brengen wetenschappers hun fascinatie voor ‘de maakbare mens’ tot uiting, zowel vanuit de natuurwetenschappen als vanuit de sociale en geesteswetenschappen. Aan bod komen onder meer biologie, materiaalkunde, genetica, kunstmatige intelligentie, filosofie, geschiedenis, gezondheidseconomie, technieksociologie, recht en literatuur. Hoe ver is de wetenschap nu en wat kunnen we verwachten voor de toekomst? Wat moeten we van deze ontwikkelingen vinden? Bestaat er wel zoiets als ‘de maakbare mens’? Waarom zijn we zo gefascineerd door techniek die sleutelt aan het menselijk bestaan? Wordt het debat over de maakbare mens gebaseerd op feiten of op fictie? En wie of wat bepaalt of er grenzen moeten zijn aan maakbaarheid? De maakbare mens biedt in breedte en diepte een unieke analyse van deze thematiek en is onmisbaar voor iedereen die wil nadenken en meediscussiëren over de toekomst van de mens. - Laar, F. van de, P. Derkx (2011) Genen wat willen we ermee? ; 21 wetenschappers over de consequenties van genomics; Garant uitgevers; ISBN: 9789044127300
Even voelden we ons almachtig, toen in 2000 het hele menselijk genoom was ontrafeld. Genetica werd uitgebreid tot ‘genomics’. Niet alleen konden we allerlei eigenschappen aan onze genen gaan toeschrijven; we zouden ook mooie eigenschappen kunnen gaan maken en ziektes juist uitschakelen.
Erfelijkheidsonderzoek kun je nu voor een paar honderd euro laten doen - de vraag is wat je aan de gegevens hebt. Ondertussen weten we wel veel meer van erfelijke verbanden van aandoeningen, maar met die kennis kunnen we ze nog steeds niet zomaar genezen.
Het ‘genomics’-onderzoek is zó fundamenteel, de verwachtingen waren zó hooggespannen, dat er ethici bij werden gehaald om na te denken over de mogelijk verstrekkende gevolgen van dit onderzoek. Maar de ethici draaien het liever om en vragen: welk wetenschappelijk onderzoek hebben we nodig voor de grote problemen waar we nog steeds mee zitten?
In dit boek spreken 21 wetenschappers zich uit over onderwerpen die met genomics samenhangen. Over hoe ingewikkeld het (menselijk) leven in elkaar zit; over de zin en onzin om heel lang en gezond te willen leven; over het belang en het gevaar van hoog-technologisch onderzoek voor ons aller welzijn; over de algemene toegankelijkheid en toepasbaarheid van wetenschappelijke kennis; etc. De geïnterviewden waarschuwen voor te hoge verwachtingen; voor te ingrijpende maatregelen rond het gebruik van genomics; voor het stellen van verkeerde prioriteiten; en ze stellen voor om daar meer, en opener, met elkaar over te praten. - Lange, F. de (2011) In andermans handen; Uitgeverij Meinema; ISBN: 978 90 211 4319 4
Frits de Lange schrijft een pleidooi om zorg te baseren op verwachting en vertrouwen. Volgens hem heeft de zorg behoefte aan naastenliefde. De zorgbetrekking is een complex geheel van relaties: formeel en informeel, symmetrisch en asymmetrisch. Centraal staat de mens die aan je zorg is toevertrouwd en die niet in staat is zonder hulp voor eigen rekening te leven. Frits de Lange vraagt in dit boek naar de ethische kern van de zorgbetrekking. Niet de spontane bekommernis van de zorggever of de behoeftigheid van de zorgontvanger, maar de relatie van verwachting en vertrouwen tussen hen beiden vormt het vertrekpunt voor de zorgethiek. Aan de hand van het werk van de Deense theoloog Knud Løgstrup licht De Lange zijn visie toe. - Legemaate, J. (2006) Medisch handelen rond het levenseinde; Houten, Uitgeverij Bohn, Stafleu en Van Loghum; ISBN: 90 313 4750 7
Medisch handelen rond het levenseinde leidt al geruime tijd tot maatschappelijke, politieke, ethische en juridische discussie. Dat is logisch, want het gaat vaak veelal om ingrijpende beslissingen, over de aanvaardbaarheid waarvan verschillend wordt gedacht. In dit boek wordt aandacht besteed aan de juridische context van beslissingen rond het levenseinde. Welke wetten zijn op deze problematiek van toepassing en welke regels komen naar voren uit de rechtspraak? Na een korte schets van de samenhang en de doelstellingen van de geldende wetgeving gaat Legemaate uitvoeriger in op: • de verhouding tussen wetgeving en zelfregulering; • de inhoud van de wetgeving; • de implicaties van de rechtspraak; • de verschillen tussen de medische en de juridische kijk op beslissingen rond het levenseinde. De belangrijkste wetten en andere relevante teksten zijn opgenomen als bijlage. - Legemaate, J. (2005) De zorgverlening rond het levenseinde; een literatuurstudie naar begripsomschrijvingen en zorgvuldigheidseisen Utrecht: KNMG; pdf-bestand: www.knmg.nl/publicaties
- Leget, C. (2008) Van levenskunst tot stervenskunst; Over spiritualiteit in de palliatieve zorg; Uitgeverij Terra Lannoo; ISBN: 978 90 209 7631 1;
Na zijn succesvolle boek Ruimte om te sterven dat de tragiek van het sterven in een breder en bevrijdend perspectief plaatste, schreef Carlo Leget een helder boek over de manier waarop met zijn spirituele model van de ‘innerlijke ruimte’ gewerkt kan worden bij vragen rond het levenseinde. Met aandacht voor vragen zoals: Wat is spiritualiteit eigenlijk en heeft het altijd met religie te maken? Hoe kun je aan de slag met het model in de dagelijkse zorg voor patiënten? Is het model ook te gebruiken wanneer je met rouw te maken krijgt? Wat betekent die spirituele dimensie nu voor de omgang met ethisch omstreden kwesties als euthanasie en palliatieve sedatie.
Voor een breed publiek van zieken en hun naasten, voor zorgprofessionals en vrijwilligers in de palliatieve sector, voor iedereen die geconfronteerd wordt met de eindigheid van het leven. - Leget, C. (2004) Geloven in wat je doet Prudentia -
reeks; Budel: uitgeverij Damon; ISBN: 90 55735949
Zorginstellingen met een levensbeschouwelijke signatuur zijn minder vanzelfsprekend dan enkele decennia terug. Niettemin is een aantal verassende tendensen waarneembaar. Spiritualiteit en management gaan vruchtbare verbindingen aan. In veel zorginstellingen heeft moreel beraad een vaste plaats verworven. En zorgverleners gaan op zoek naar richtinggevende waarden omdat ze aanvoelen dat zorg te maken heeft met zingeving en niet te reduceren is tot de logica van efficiëntie en effectiviteit.
Voor instellingen die zich in dit klimaat afvragen hoe ze tot een betere zorg komen, ontstaat dan de vraag: wat kan een levensbeschouwelijke traditie hier betekenen?
Dit boekje wil een praktische handreiking (en een theoretische onderbouwing) bieden aan managers om op instellingsniveau aan de slag te gaan. Centraal staat de levensbeschouwelijke dimensie van de instellingsidentiteit, en wel in relatie tot de katholieke traditie. Het nieuwe van de benadering die hier geboden wordt, is dat die identiteit niet opgevat wordt als iets dat eerst vastgesteld en vervolgens geïmplementeerd wordt. Identiteit zit in wat je (al) doet. Dat geldt ook voor de levensbeschouwelijke of gelovige dimensie van de identiteit. Of met andere woorden: Geloven zit in wat je doet. Als je dat voor elkaar verhelderd hebt, zal het op een nieuwe wijze doorwerken in de dagelijkse praktijk: je kunt dan ook geloven in wat je doet. - Leschot, N.J. en D. L. Willems (red.) (2007) Probleemgeoriënteerd denken in de genetica in klinisch en ethisch perspectief; Een praktijkboek voor de opleiding en de kliniek;
Uitgeverij De Tijdstroom; ISBN: 9789058981073;
Dit boek geeft in 42 hoofdstukken een overzicht van alledaagse praktijksituaties zoals die zich nu in de patiëntenzorg voordoen. Het gaat enerzijds over mensen die advies vragen in verband met zorgen over hun nageslacht, maar ook over mensen die willen weten of zij zelf meer kans hebben op een bepaalde aandoening, omdat die al eerder in de familie is voorgekomen. Het diagnostische traject dat wordt doorlopen en het erfelijkheidsadvies staan daarbij centraal. De ethische dilemma's die zich voordoen hebben vaak te maken met consequenties voor andere familieleden, die er tot dan toe meestal geen weet van hebben dat zij een verhoogde kans op een aandoening zouden kunnen hebben. Ook de ethische vragen rond prenatale diagnostiek en pre-implantatie genetische diagnostiek komen ruim aan bod. In een aantal praktijksituaties wordt vooruitgeblikt op vragen die, naar verwachting, pas in de nabije toekomst actueel zullen worden.
Probleemgeoriënteerd denken in de genetica, in klinisch en ethisch perspectief is bedoeld voor praktiserende medici, die zich hierin kunnen oriënteren over de genetische en ethische aspecten van ziekten en voor geneeskundestudenten en studenten in de paramedische vakken, die er veel leerstof in zullen aantreffen. - Loenen, G. van (2009) Hij had beter dood kunnen zijn; Uitgeverij Van Gennep; ISBN: 9789055153930
Is het terecht dat sommige baby’s die met een handicap ter wereld komen niet worden behandeld en sterven? Mag onze familie voor ons beslissen als we dat zelf niet kunnen? En hebben zieken en gehandicapten dezelfde rechten als gezonde mensen? Bij wilsonbekwame mensen die ondraaglijk lijden wordt in Nederland soms overgegaan tot ongevraagde levensbeëindiging; soms ook wordt bij deze patiënten afgezien van een levensreddende behandeling. Over de vraag of dit aanvaardbaar is debatteren artsen, ethici en juristen, maar het brede publiek houdt zich met dit onderwerp nauwelijks bezig. Gerbert van Loenen geeft een vlijmscherpe analyse van hoe er geoordeeld wordt over het leven van zieken en gehandicapten. De rechtspraak laat de uiteindelijke beslissing hieromtrent over aan artsen; deze blijken het begrip ‘uitzichtloos en ondraaglijk lijden’ verschillend op te vatten, met verstrekkende gevolgen. Van Loenen zet met Hij had beter dood kunnen zijn een belangrijke nieuwe stap in het debat over de waarde van leven en de vraag wie daarover mag beslissen. Gerbert van Loenen (1964) is journalist en werkt bij Trouw. - Maneschijn, G. (2003) Levenslang mores leren. De uitdaging van
de multiculturele samenleving Baarn: uitgeverij Ten Have; ISBN:
90 259 5371 9
Prof. dr. Gerrit Maneschijn doet in zijn boek: Levenslang mores leren, verslag van een rondwandeling door achterstandswijken en heeft gezocht naar een antwoord op de vraag: Hoe te komen tot een samenleving van gelijkheid in rechten en plichten; van integratie en emancipatie, van tolerantie, van vrijheid en democratie? - Manschot, H.A.M. en
J.N. van
Dartel (red.) (2003) In gesprek over
goede zorg; overlegmethoden voor ethiek in de praktijk Meppel:
Boom; ISBN: 90 5352 9438
In het boek worden verschillende gespreksmogelijkheden gepresenteerd en wordt besproken hoe zorgethiek in organisaties kan worden geïmplementeerd.
Deel I beslaat oplossingsgerichte methoden. Een drietal gespreksmethodes wordt behandeld die leiden tot uitspraken over concrete situaties en problemen. Handelingsalternatieven worden in beeld gebracht en afgewogen, waarna een besluit wordt genomen over de moreel te prefereren oplossing.
Deel II omvat methoden ter ondersteuning van de professionaliteit.
In dit deel zijn gespreksmethoden opgenomen die niet primair georienteerd zijn op de oplossing van een probleem. Dit deel is gericht op de bredere context, inclusief management in de zorg.
Deel III ten slotte is een reflexief deel waarin alternatieven voor methoden worden aangedragen, ontwikkelingen in de zorgethiek worden geschetst en suggesties worden gedaan hoe de zorgethiek in organisaties kan worden geïmplementeerd.
Het boek is gebaseerd op de ervaringen opgedaan op een aantal studiedagen en trainingen in het veld. De teksten zijn dus uitgebreid ‘getoetst' in de praktijk.
Het boek is bestemd voor het publiek van (nascholings)cursussen in de zorg: leden van ethische commissies, kwaliteitsborging, geestelijke verzorging, maar ook staffunctionarissen en leidinggevenden in de zorg. Daarnaast is het zeer geschikt voor de hbo-opleidingen verpleegkunde en maatschappelijk werk.> - Medisch Contact, themanummer 'Kleur bekennen', Een special over 'kleur' in de gezondheidszorg; (2005) Medisch Contact (60) nrs. 29 en 30
- Meininger, H.P.
(2002) Zorgen met zin Amsterdam: SWP; ISBN: 90
6665 456 2
Nadenken over zorgverlening aan mensen met een (verstandelijke) handicap leidt tot zinvragen van ethische en levensbeschouwelijke aard. Van professionele zorgverleners wordt steeds meer gevraagd bewust met dergelijke zinvragen om te gaan. De vraag is hoe de 'zingevende interesse' van mensen haar eigen plaats kan krijgen. In dit boek wordt vanuit meerdere invalshoeken (theologie, ethiek, filosofie en beroepspraktijk) naar die plaats gezocht. Zo valt er een nieuw licht op de kernbegrippen van zorgverlening: autonomie, kwaliteit, respect en vraagsturing. - Meininger, H.P.
(2007) Verhalen verbinden : een narratief-ethisch perspectief op sociale integratie van mensen met een verstandelijke handicap Inaugurele rede VU Amsterdam, faculteit der Godgeleerdheid
Sociale integratie van mensen met een verstandelijke handicap wordt vrijwel uitsluitend beschouwd vanuit een normatief kader waarin bestuurlijke, zorgeconomische en zorgorganisatorische factoren domineren. Sociale en culturele factoren blijven sterk onderbelicht. Dit integratiebegrip en het erop gebaseerde zorgbeleid is daardoor in beperkte mate in staat gebleken om een antwoord te bieden op het verlangen van veel mensen met een verstandelijke handicap om mee te tellen in de samenleving. Dat betekent niet dat het project van sociale integratie is mislukt. Wel is een herbezinning erop nodig. In het kader daarvan wordt voorgesteld sociale integratie te definiëren als een interpersoonlijk proces dat helpt om mensen die zich ‘vreemde ander’ voelen of die door anderen als ‘vreemde ander’ worden gezien, te erkennen en te waarderen in hun eigenheid, inclusief de kenmerken (beperkingen en verschillen) die als ‘vreemd’ worden waargenomen. Dat proces vindt vooral plaats in directe sociale praktijken in gezin, onderwijs, arbeid en sociale netwerken. Dat zijn omgevingen waarin mensen niet anoniem voor elkaar zijn. Levensverhalen van mensen met een verstandelijke handicap kunnen zich daar verbinden met die van anderen. Erkenning van vreemdheid en verschil heeft een ‘tussenruimte’ of niche nodig, waarin de ideologie van de normaliteit is opgeschort. Dit narratief-ethische perspectief op sociale integratie biedt nieuwe impulsen voor het denken over samenleven met mensen met een verstandelijke handicap en over de verbindende rol die professionele zorgverlening daarin kan spelen. - Melle, A. van, P. van Zilfhout (2008) Woorden & Daden; een inleiding in de ethiek; Uitgeverij Boom; ISBN: 9789085065265
Het Woorden & Daden - een inleiding in de ethiek, waaraan vooraanstaande filosofen uit Nederland en Vlaanderen meewerken, is een uitstekende algemene inleiding in de ethiek. Het is bij uitstek geschikt voor studenten, maar tegelijk is het ook een ideaal naslag-werk voor iedereen die in studie of werk met vraagstukken van ethische aard te maken heeft. Het Woorden & Daden - Basisboek Ethiek bevat een deel met theoretische inleidingen op de belangrijkste stromingen en denkers in de ethiek, gevolgd door een deel met hoofdstukken die op tal van praktische aspecten ingaan. Het is voorzien van registers, literatuurlijsten en samenvattingen. - Mesman, J. (2002) Ervaren pioniers; omgaan met twijfel in de intensive care voor pasgeborenen Uitgeverij Aksant: ISBN: 90 5260 058 9
- Meulenberg, F. (2004) De vertwijfeling van de mantelmeeuw; Een verkenning van ethische dilemma’s rond mantelzorg; Essay, geschreven in opdracht van het Centrum voor Ethiek en Gezondheid/ Raad voor de Volksgezondheid en Zorg
- Min.VWS (2002) Euthanasie in Nederland: de nieuwe regels
in Nederland Den Haag: Min.VWS.
Deze brochure geeft informatie over de nieuwe euthanasiewet die 1 april 2002 van kracht werd. De informatie is bedoeld voor iedereen die in het euthanasievraagstuk is geïnteresseerd, als buitenstaander of als belanghebbende, beroepsmatig of persoonlijk. - Mul, J. de; (2006) De domesticatie van het noodlot; Uitgeverij Klement / Pelckmans;
ISBN: 90 77070 86 9
Het noodlot. Vroeg of laat klopt het bij ieder mens aan de deur: een ongeval, een alles verterende jaloezie, een ongeneeslijke ziekte, oorlogsgeweld, een verslaving, en uiteindelijk de dood. Hoewel het noodlot onvermijdelijk is kunnen we er niet mee leven. In dit boek onderzoekt De Mul drie verschillende manieren waarop de Europese mens heeft getracht het noodlot te temmen en te domesticeren: de heroïsche affirmatie van het noodlot in de tragische cultuur van de Grieken, de deemoedige acceptatie van de goddelijke voorzienigheid in het christendom en de ‘afschaffing’ van het noodlot in de moderne, technische samenleving. Zowel de natuur als de cultuur worden maakbaar. Met technologieën als genetische manipulatie lijken we ons lot en onze toekomst zelfs volledig in eigen hand te nemen. De auteur argumenteert daarentegen dat de onbeheersbaarheid van de technologie onze cultuur opnieuw een tragische dimensie verleent. Aan de hand van klassieke tragedies als Prometheus ontketend, Antigone en Medea en de tragische romans van Hermans en Houellebecq werpt De Mul een verrassend nieuw licht op hedendaagse vormen van tragiek, zoals Hirsi Ali’s strijd tegen het moslimfundamentalisme, het gevecht rond de ‘ondode’ patiënt Terri Schiavo, de moord op de peuter Savanna en de uitbesteding van onze moraal aan kunstmatige intelligenties. Daarbij knoopt hij aan bij vijfentwintig eeuwen tragedie-interpretatie van Aristoteles via Hegel, Nietzsche, Freud en Heidegger tot aan Steiner en Eagleton, en bij recent menswetenschappelijk onderzoek van Dawkins tot Dalrymple. Een lucide kijk op ‘de wedergeboorte van de tragedie uit de geest van de technologie’. - Munk, M.S. (2005) Ethiek in zorgopleidingen en zorginstellingen; Zoetermeer; achtergrondstudie in het kader van het Signaleringsrapport 2005 van het Centrum voor Ethiek en Gezondheid
- Musschenga, B. e.a. (2010) Ethiek in Nederland van 1900 tot 1970 en daarna; Uitgeverij Damon; ISBN: 9789460360411;
De ethiek in Nederland bloeit als nooit tevoren! Tot aan de jaren 70 van de vorige eeuw waren het vooral theologen die systematisch nadachten over 'goed' en 'kwaad', over wat goed leven is, wat we elkaar verschuldigd zijn en wat in concrete situaties goed en juist is om te doen. In de jaren daarna heeft het vak vaste ankers gekregen in filosofische faculteiten, maar ook in faculteiten geneeskunde, rechten, economie, in de Koninklijke Militaire Academie en andere instellingen voor hoger onderwijs. Ethiek in Nederland van 1900 tot 1970 en daarna beschrijft niet alleen de institutionele ontwikkeling van de ethiek in Nederland, maar ook de inhoudelijke: de trends, de controversen en de opkomst van praktijkgerichte ethiek zoals de medische ethiek en de bedrijfsethiek. En niet te vergeten de personen die aan de ontwikkeling een belangrijke bijdrage hebben geleverd. (flaptekst) - Musschenga, B. & B. Siertsema (red.); (2008) De utopie van de maakbaarheid; Essays over het zelf, de moraal en de natuur; Kampen, Uitgeverij Ten have; ISBN: 9789025958626
Sinds jaar en dag past de mens zijn omgeving en zichzelf aan zijn wensen en verlangens aan. Alles moet beter en anders: de samenleving, de natuur, het lichaam en de psyche. Maar beseffen we wel genoeg dat er grenzen zijn aan de maakbaarheid? Of krijgen we de rekening van ongebreidelde groei en verandering pas gepresenteerd als het te laat is? De medewerkers van het Blaise Pascal Instituut, het bezinningscentrum van de Vrije Universiteit, reflecteren op deze vragen. De strekking van hun toegankelijke essays is verre van somber. Want vooruitgang is mogelijk, maar vereist meer dan alleen technische kennis over verandering en grenzen. - Nistelrooy, I. van (2009) Zorgen doe je samen; Over relaties in de zorg; Uitgeverij Abdij van Berne; ISBN: onbekend
Zorgen is een relatie aangaan, zorgen doe je samen. Het zorgproces speelt zich af tussen mensen. De een is hulpbehoevend, de ander is van harte bereid zorg te bieden. Wat gebeurt er tussen zorgvrager en zorgverlener? Hoe speelt het sociale netwerk van de zorgvrager een rol? In deze uitgave komen mensen aan het woord die vertellen over zorgrelaties. Over houden van mensen die je verzorgt. Over de ontroerende trouw van partners voor elkaar, ook al is er al lang geen echt contact meer mogelijk. Over rouw bij professionele zorgverleners, als een cliënt, bewoner of patiënt overlijdt. De auteur kiest bewust voor een visie op zorg die start bij de relaties tussen mensen, niet bij de techniek en de handelingen. Daarmee neemt de auteur stelling in het actuele debat over wat ‘goede zorg’ is. (flaptekst) - NIVEL (2009) Morele dilemma's in het dagelijks werk van verpleegkundigen en verzorgenden; Utrecht, NIVEL; ISBN 978-90-6905-990-7; (Download)
- Nussbaum, M. (2000) Wat liefde weet. Emoties en moreel
oordelen Meppel: Boom; ISBN: 90 53523553
Martha Nussbaum is een van de meest welsprekende verdedigers van het idee dat ethische reflectie ten dienste moet staan van onze alledaagse pogingen 'goed te leven'. Wat het betekent in een concrete situatie het goede te doen, moet steeds opnieuw worden bepaald in een subtiel proces van morele perceptie en oordeelsvorming. - Obihara, C. c.s. (2008) Tussen twee werelden
; De grens van medisch zinvol handelen kan per cultuur verschillen;
in: Medisch Contact (63) nr. 8 pp. 334 - 337;
- Osselen - Riem, J.
(2004) Zorg op de grens;
Palliatieve zorg in
ethisch perspectief Utrecht: Lemma; ISBN: 90 5931 288 0
De Palliatieve zorg kent met regelmaat ethische problemen; situaties waarin zorgverleners, patiënten en ook andere betrokkenen geconfronteerd worden met vragen over de juistheid of de wenselijkheid ervan in het licht van hun opvattingen of levensovertuiging.Het gaat daarbij niet zozeer om vragen die mensen kunnen hebben bij actieve levensbeëindiging, maar meer om problemen in de gewone contacten met patiënten. In elk contact speelt ethiek een rol en kunnen vragen ontstaan.
Zorg op de grens – Palliatieve zorg in ethisch perspectief beschrijft en verheldert ethische problemen in de dagelijkse praktijk van de palliatieve zorg en biedt handreikingen om daarmee om te gaan. Het boek gaat niet alleen over de praktijk, ook theoretische achtergronden helpen bij het verhelderen en begrijpen van moeilijke situaties in de individuele praktijk. Het resultaat is interessant voor zorgverleners en geïnteresseerden in de palliatieve zorgpraktijk, en belangrijk voor met name verpleegkundigen die in hun dagelijkse werk direct en nauw bij patiënten en hun naasten zijn betrokken. Zij zijn vaak de eersten die signalen opvangen van vraag om zorg, begrip en nabijheid, maar ook signalen van onbegrip, van tegenstrijdige verlangens en verwachtingen en van onvrede met de situatie. Het is ook een boek voor managers van zorgorganisaties en beleidsmakers die een belangrijke rol hebben in het scheppen van voorwaarden voor ethiek in de praktijk.
Persoonlijke ervaringen met zorgverlening bepaalden voor de auteur haar betrokkenheid bij de palliatieve zorg en het schrijven van dit boek. Het zette haar, naast tal van andere activiteiten, aan tot onderzoek naar ethische problemen in de palliatieve zorg. In december 2003 promoveerde zij aan de Universiteit van Maastricht op dit onderzoek. Zorg op de grens – Palliatieve zorg in ethisch perspectief verscheen in 2003 in de vorm van een proefschrift. - Pijnenburg, M., C. Leget en Th. Wobbes (red.) (2008) Chirurg en ethiek; mensbeelden en dilemma's onder het mes;
Budel, Uitgeverij Damon; ISBN: 9789055738946
Een bundel met bijdragen van chirurgen, psychologen en filosofen over chirurgie en ethiek. Voor deze groepen is dit boek dan ook primair geschreven. Maar daarnaast biedt het ook aan andere betrokkenen in en bij de gezondheidszorg een boeiend palet aan bijdragen over de ethische aspecten.
Chirurgen gelden als doeners, als praktisch ingestelde professionals. Zij worden tot de snijdende specialismen gerekend, en niet tot de schouwende. Tijd voor ethische bezinning lijkt dan ook niet aan hen besteed. Toch is chirurgie een door en door moreel geladen onderneming, en chirurgen beseffen dat terdege. Met regelmaat staan zij voor moreel complexe afwegingen: over wel of niet ingrijpen, over proportionaliteit tussen belastende operaties en verhoopte baten, over de balans tussen prestigieuze successen en patiëntenbelang. Ethische afwegingen in de chirurgie worden in belangrijke mate gestuurd door ontwikkelingen buiten de chirurgie: nieuwe technologieën openen nieuwe mogelijkheden, maar veranderen ook het arts-patiënt contact. Autonomie en mondigheid van patiënten zijn vaste verworvenheden geworden. Aandacht voor kwaliteit van leven wint aan aandacht. Marktwerking en commercialisering veranderen het veld waarin gewerkt wordt. Deeltijdwerken komt steeds vaker voor en stelt eigen eisen aan regie en communicatie. Typisch voor de chirurgie is de ethische refl ectie op de grenzen van de instrumentaliseerbaarheid en manipuleerbaarheid van het menselijk lichaam. Chirurgie is het zorgvuldig balanceren tussen het lichaam als object en subject. - Pijnenburg, M.A.M., C.J.W. Leget, E.J..Akihary (2006) Multicultureel sterven in het ziekenhuis;
Uitgeverij Damon; ISBN: 90 5573 706 2
Sterven en dood horen bij het leven, en tegelijkertijd vormen ze er de ontkenning van. Met die paradox wordt ieder van ons vroeg of laat geconfronteerd. Ziekenhuizen zijn plaatsen waar geprobeerd wordt het moment van sterven zo lang mogelijk uit te stellen. Vanuit die context is de dreigende dood primair een medisch probleem dat om een oplossing vraagt. Echter, wanneer ons einde onontkoombaar nabijkomt, gaat het niet meer om vragen naar oorzaken en behandelingen, maar naar zin en betekenis. Waarom? Wat betekent de dood voor mij of voor ons? Hoe kunnen we iemand helpen haar of zijn eigen dood te sterven? - Pijnenburg, M. (red.) (2004) Agressie
in het ziekenhuis Budel, Uitgeverij
Damon; ISBN: 90 55735612
Agressie komt steeds vaker voor in ziekenhuizen. Ruim negentig procent van de hulpverleners ondervindt psychisch en fysiek geweld. Dit geweld heeft een sterk ethische component: hulpverleners en hulpverlenende instellingen worden geschaad in hun morele identiteit. Agressie is een aanval op de dragende morele waarden en idealen van hulpverlening. Agressie noopt tot morele bezinning. In algemene zin rijzen vragen naar cultureel bepaalde mens- en samenlevingsbeelden. Volgens sommigen is de toename van geweld symptoom van het verlies van sociale cohesie en de opkomst van het assertieve, eisende individu. In meer directe zin worden morele vragen ook opgroepen door pogingen van ziekenhuizen om agressie te voorkomen. In hoeverre kan agressie opgeroepen worden door morele missers van hulpverleners of ziekenhuizen jegens patiënten? Hoe zijn bepaalde sancties, zoals het opzeggen van de geneeskundige behandelingsovereenkomst te rechtvaardigen? Moet een agressiebeleid vooral gericht zijn op preventie of op lik-op-stuk reacties? - Pijnenburg, M. en M. Nuy (2003) Het ziekenhuis als morele gemeenschap Budel: Uitgeverij Damon; ISBN: 90 5573 436 5
- Pijnenburg, M. en M.
Nuy (2002) Abstineren Morele
overwegingen bij het
staken van levensverlengend medisch handelen Budel: Damon; ISBN: 90
5573 305 9
De medische mogelijkheden om ernstig zieke patiënten te behandelen en hun leven te behouden nemen gelukkig steeds verder toe. Maar ze kunnen ook de vraag oproepen of men nog moet doorgaan met het verlengen van het leven dan wel moet abstineren, dit is het niet beginnen of staken van een levensverlengende behandeling. Die vraag kan komen van de patiuent zelf, van zorgverleners of van de familie. In deze bundel wordt het onderwerp 'abstineren' van verschillende zijden belicht: vanuit de concrete casuïstiek, vanuit klinische specialismen, vanuit de ethiek en wijsbegeerte en vanuit een katholiek-levensbeschouwelijk perspectief. Ethische argumenten die een rol spelen bij beslissingen over staken, afzien van of doorgaan met levensverlengende medische behandelingen worden besproken en gewogen. Alle bijdragen hebben het prudente oordelen en handelen in de klinische praktijk als oogmerk. De Prudentiareeks beoogt zorgverleners en zorginstellingen te ondersteunen in de reflectie op en het formuleren van beleid m.b.t. actuele ethische vragen in de klinische praktijk en daarbij overwegingen van levensbeschouwelijke aard te betrekken. Behalve voor artsen, verpleegkundigen leden van commissies ethiek en leidinggevenden binnen zorginstellingen is dit boek aan te bevelen voor allen die geïnteresseerd zijn in de ethische aspecten van onze gezondheidszorg en die daarover willen meedenken. - Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2006) Advies: Zinnige en duurzame zorg; transparante keuzen in de zorg voor een houdbaar zorgstelsel; Den Haag RVZ; publicatienummer: 06/06
- Raad voor de Volksgezondheid en Zorg en Gezondheidsraad (2005) Signalering Ethiek en Gezondheid 2005 Zoetermeer: Raad V. en Z. (Hoofdstuk 4 t/m 6) ISBN: 90 7276 704 7; Den Haag: Gezondheidsraad (Hoofstuk 1 t/m 4) ISBN: 90 5549 5670
- Raad voor de Volksgezondheid en Zorg en Gezondheidsraad (2004) Signalering Ethiek en Gezondheid 2004 Zoetermeer: Raad V. en Z. (Intermezzo en Hoofdstuk 5 t/m 7) ISBN: 90 5732 137 8; Den Haag: Gezondheidsraad (Hoofstuk 1 t/m 4) ISBN: 90 5549 527 1
- Raad voor de Volksgezondheid en Zorg en Gezondheidsraad (2003) Signalering ethiek en gezondheid 2003 Zoetermeer: Raad voor de Volksgezondheid en zorg ISBN: 90 5732118 1; Den Haag: Gezondheidsraad ISNB: 90 5549 478 X
- Reinders, H. (2010) Geen leven zonder vriendschap; Over mensen met een ernstige beperking; Uitgeverij Meinema; ISBN: 9789021142838
Ruim tien jaar geleden ontmoette de auteur een meisje met een zeer ernstige handicap: bij haar geboorte ontbrak een deel van haar hersenen. In het huis waar ze woonde, maakte dit echter geen verschil. Ze werd op dezelfde gelijkwaardige manier behandeld als haar huisgenoten – een mens zoals ieder ander. Door deze ontmoeting ging de auteur op zoek naar een ander verhaal. Dit boek gaat over de vraag wat het betekent om mens te zijn. In onze cultuur is het antwoord vaak: zelf willen, zelf kunnen en zelf doen. Maar wat zegt dit over het bestaan van mensen voor wie het woordje ‘zelf’ geen betekenis meer heeft, of zelfs nooit heeft gehad? Zijn zij tweederangs? - Reinders,
J.S.
(2005) Ethiek op de werkvloer 's
Heeren Loo Zorggroep Amersfoort; ISBN-10: 90 73038294
‘Ethiek op de werkvloer’ is een praktisch handboek voor mensen die concrete zorg verlenen aan mensen met een verstandelijke beperking. “Met het boek wil ik zorgverleners stimuleren dicht bij hun eigen beroep te blijven. Het is een mooi beroep, dat teveel onder druk staat de laatste jaren. Zorgverleners worden in een keurslijf van modellen en plannen geperst en overspoeld met allerlei administratieve rompslomp. Ze komen niet toe aan wat hun eigenlijke taak is. Zorgverleners mogen niet verleren werkelijke zorg te verlenen.”
De verzakelijking van de zorg die zich in de jaren negentig inzette heeft volgens Reinders ertoe geleid dat de zorgverlener ‘een middel’ is geworden. "De zorgverlener geeft zijn of haar cliënten eten en kleedt hen aan , aan de vraag wat de eigenlijke taak is wordt te weinig aandacht besteed. 'Dat kan toch iedereen' lijkt soms de achterliggende gedachte! In de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking gaat het niet alleen om het wat, maar vooral om het hoe van wat je doet. Daarbij is juist de relatie die je met je cliënt opbouwt het meest essentieel."
"Ik wil zorgverleners ondersteunen bij het nadenken over hun beroep en daarna te handelen. Aan één punt mogen ze nooit twijfelen: dat ze zelf verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van wat ze zelf doen. Ik heb een hekel aan de afrekencultuur die mensen beoordeelt op het aantal verrrichtingen en verstrekkingen. De kunst van de verzorging in de gehandicaptensector is dat je mensen die zich niet verstaanbaar kunnen maken, die jou nodig hebben, tot bloei kunt brengen. Soms is dat veel meer een kwestie van er gewoon zijn in plaats van van alles doen. N atuurlijk moeten de financiën op orde zijn en moeten deze worden verantwoord, maar het evenwicht is zoek. De essentie van het beroep is vervangen door regels en richtlijnen." - Rijksen, H. (2004) Verplegen met geweten; ethische vragen in
het werk van verpleegkundigen Budel: Uitgeverij Damon; ISBN: 90
5573 552 3
Dit boek legt helder uit wat ethiek is en op welke niveaus ethische vragen worden aangetroffen en besproken kunnen worden. Daarbij is er veel aandacht voor eigen ethische vragen en de eigen ethische visie van werkers binnen de gezondheidszorg. Het is een boek dat laat zien hoe ethische vragen een concrete en onmisbare plaats innemen binnen de gezondheidszorg. - Rijksen, H. (2002) Het geweten van het werk; Aandacht voor
ethische vragen binnen het werk van de Sociaal Pedagogische Diensten
Budel: Uitgeverij Damon
Kwaliteit van dienstverlening en zorg vraagt dat de SPD-medewerkers helderheid krijgen over ethische vragen die zij in hun werk tegenkomen en over hun ethische overtuigingen. Het is van belang dat zij over die vragen en overtuigingen met hun collega's communiceren. Dit boek wil hen daarmee vertrouwd maken. - Roelandt, M., J-A. Stiennon en P. Schotsmans (red.) (2006) Lokale commissies voor ethiek en medische praktijk; Uitgeverij LannooCampus; ISBN: 978-90-209-6587-2
Van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek wordt verwacht dat het om de 2 jaar een conferentie inricht, toegankelijk voor het publiek, waar ingegaan wordt op een ethisch thema dat alle burgers aanbelangt. In 2005 koos het Comité ervoor om de lokale commissies voor ethiek aan het publiek voor te stellen. Deze commissies werden inderdaad opgericht om binnen de zorgstructuren voor de nodige ethische reflectie te zorgen en om na te gaan of in de verschillende onderzoeksprotocols voldoende aandacht wordt besteed aan de rechten van de mensen die in het onderzoek worden opgenomen. Het leek opportuun om vertegenwoordigers van de lokale commissies aan het woord te laten en hen aldus de mogelijkheid te bieden uit te weiden over de moeilijkheden die ze ondervinden bij het volbrengen van hun taken. Het leek ook wenselijk om aan sprekers uit twee buurlanden (Frankrijk en Nederland) de gelegenheid te bieden om ons in te lichten over enkele van hun initiatieven op dat vlak. Vermits ethisch beraadslagen binnen de zorgverlening, een dagelijkse bekommernis moet zijn van alle zorgverleners, hebben we ook het woord gegeven aan docenten ethiek voor toekomstige artsen en verplegers en aan hun studenten. Alle tussenkomsten en een volledig verslag van de debatten van beide rondetafels zijn hierin opgenomen. - Roovers, M. M. (2004) Mensbeelden en moreel handelen in de zorg
voor verstandelijk gehandicapten: een empirisch- ethisch onderzoek (proefschrift)
Nijmegen Valkhof Pers KUN; ISBN: 90 56251619
De poorten van de grote instellingen zijn opengegaan en de verstandelijk gehandicapte medemens beweegt zich bekleed met rechten en plichten als volwaardige burger in de samenleving. Maar idealen worden geconfronteerd met de weerstand van de feiten. De gepropageerde gelijkheid wordt onmiddellijk ontkend door het instellen van bevoogdende en beschermende maatregelen en het toekennen van bijzondere privileges en voorzieningen. Het vinden van een evenwicht tussen vasthouden en loslaten blijkt niet eenvoudig te zijn en het denken en handelen ten aanzien van verstandelijk gehandicapten wordt gekenmerkt door voortdurende twijfels. Twijfels over de morele status van gehandicapt leven, twijfels over de juiste beeldvorming, de juiste benaming, twijfels over definities, classificaties en theorieën.
Maar niet alleen in de wetenschap heerst twijfel. Ook begeleiders van verstandelijk gehandicapten blijken voortdurend te worden gekweld door twijfels over het juiste handelen. En dit is een slechte zaak. Een fundamentele behoefte aan legitimatie kenmerkt het menselijk handelen: we willen weten of we het goede doen en of we het goede goed doen. Bestaat hierover onduidelijkheid, dan wordt het handelen weifelend en onzeker, om uiteindelijk te vervallen in inertie en onverschilligheid.
In deze studie wordt het probleem van de morele ambivalentie in brede zin aan de orde gesteld. Niet alleen het domein van de theorie wordt aan een onderzoek onderworpen, maar ook de praktijk van alledag. Gezocht wordt naar oorzaken en oplossingen, waarbij de vraag gesteld wordt hoe en waar de ethiek kan bijdragen aan het oplossen van het probleem van de morele ambivalentie. - Rothfusz, J. (2008) Ethiek in sociaalagogische beroepen Uitgeverij Pearson Education; ISBN: 9789043014502
Maatschappelijk werkers, sociaalpedagogisch hulpverleners, pedagogen en cultureel werkers verlenen hulp en diensten aan mensen die kwetsbaar zijn. Hierbij spelen normen en waarden een grote rol. Ethiek in sociaalagogische beroepen behandelt de belangrijkste ethische begrippen en legt de relatie met de verschillende beroepscodes van sociaalagogische beroepen.
Ethiek in sociaalagogische beroepen is verdeeld in een algemeen en een beroepsgericht deel. In het eerste deel wordt de theoretische basis gelegd; in dit deel worden de basisbegrippen van ethiek besproken. Het tweede deel gaat in op beroepsgerichte ethiek waarbij de beroepscodes van IFSW/IASSW, NVO en SPH/SPW uitgebreid worden behandeld. Ten slotte wordt een casus geanalyseerd en toegepast op de individuele beroepsgroepen met gebruik van een overzichtelijk stappenplan.
Door middel van realistische casussen biedt het boek handvatten om morele problemen zorgvuldig te analyseren en professionele keuzes te verantwoorden. Daarnaast wordt elk hoofdstuk afgesloten met individuele en groepsopdrachten waardoor studenten actief een professionele moraal kunnen ontwikkelen.
Doelgroep: Ethiek in sociaalagogische beroepen is geschreven voor studenten in alle sociaalagogische opleidingen. - Schaaf, J.W. (2002).
Dilemma's en keuzes: sociale
ethiek in de
actuele praktijk van welzijn en hulpverlening Budel: Damon; ISBN: 90
5573 278 8
Dilemma's en keuzes kent een driedeling: inleiding en positiebepaling, daarna een verdere uitwerking en ten slotte de afronding. In de positiebepaling staat de maatschappelijke dynamiek centraal, wat leidt tot veel aandacht voor een dialectische en systeemgerichte, contextuele benadering. Ethisch denken en handelen betekent leren omgaan met de vrijheid van de mens. Het beginsel vrijheid is niet alleen mooi, maar brengt ook sociale verantwoordelijkheden met zich mee. De verhouding van vrijheid en verantwoordelijkheid, toegepast op concrete situaties waarin meer mensen betrokken zijn, komt uitgebreid aan bod in Dilemma's en keuzes. Dilemma's en keuzes staat midden in de actuele praktijk van welzijn en hulpverlening en kan ook voor een bredere doelgroep interessant zijn. Tevens is het boek bruikbaar voor hogere leerjaren van het hbo en andere vormen van hoger onderwijs. - Schmid, A. von (2005) Praktische ethiek Boom Onderwijs
ISBN: 90 8506 093 1
Praktische ethiek laat de waarde van ethiek voor het dagelijkse leven zien, zowel privé als beroepsmatig in bedrijven of organisaties en toont veelvuldig de parallellen tussen die verschillende levenssferen. Als uitgangspunt voor het denken worden steeds problemen uit de dagelijkse praktijk gekozen. Ethiek in de praktijk reikt in simpele heldere bewoordingen de student zoveel mogelijk hulpmiddelen aan voor het nadenken daarover en biedt bij elk probleem een concreet en duidelijk afgeperkt denkkader. - Schotsmans, P. (2008) Handboek medische ethiek Uitgeverij: LannooCampus
ISBN: 978-90-209-7333-4
De ontwikkelingen in de geneeskunde plaatsen ons voortdurend voor nieuwe verrassingen. In eenheden voor intensieve zorg en spoedgevallendiensten kunnen we het perfectioneren van technieken voor levensverlenging en levensbehoud bewonderen. Aan een razend tempo worden nieuwe technologieën mogelijk: orgaanwegneming en -transplantatie, medisch begeleide bevruchting, pre-implantatie en prenatale diagnostische technieken, presymptomatische genetische testmethoden, embryonaal en volwassen stamcelonderzoek, evoluerende mogelijkheden in de neurowetenschappen, plastische chirurgie en verbetergeneeskunde... Het zijn slechts enkele voorbeelden. Tegelijkertijd evolueert de ethische duiding en de wettelijke omkadering van de geneeskunde grondig. De soms radicale interpretatie van het respect voor de autonomie van de patiënt, het 'zelfbeschikkingsrecht', dreigt meer en meer te leiden tot een defensieve geneeskunde, waarbij de arts zich helemaal anders opstelt dan in vroeger. Naast de evolutie in de positie van de patiënt is er ook een diepgaande discussie omtrent de prioriteiten en keuzes in de gezondheidszorg. Dit boek wil drie doelstellingen realiseren. Vooreerst biedt het een overzicht van de voornaamste uitdagingen van de moderne geneeskunde. Vervolgens gaat de auteur dieper in op de belangrijkste ethische modellen die worden voorgesteld om hiermee om te gaan. Ten slotte wil het een christelijk geïnspireerd, personalistisch denkkader aanreiken om tot een volwaardige ethische integratie te komen van de evoluties (nu en in de toekomst) van de geneeskunde. De auteur houdt een pleidooi voor een op menselijkheid bedachte geneeskunde, waarbij de arts-patiënt relatie als vertrouwensrelatie de basis vormt voor de bevordering van een zo menselijk mogelijke gezondheidszorg. - Schuurman, J. e.a. (2007) Ambient intelligence; Toekomst van de zorg of zorg van de toekomst? Den Haag, Rathenau Instituut; studie 50; ISBN: 978-90-77364-16-1
Ambient Intelligence bouwt voort op de digitalisering van gezondheidsinformatie, maar gaat ook een stuk verder. Ambient Intelligence belooft dat we altijd en overal zicht hebben op onze gezondheid, maar ook dat op elke gewenste locatie adequate zorgdiensten beschikbaar zullen zijn. Dat sluit aan bij de gedachte om burgers steeds meer zelf te laten beslissen over de zorg voor zijn of haar gezondheid. De Ambient Intelligencevisie past daarmee goed in huidige toekomstvisies voor de zorg. Deze verkennende studie laat echter zien dat de inzet van Ambient Intelligence evengoed een zorg van de toekomst kan worden. De resultaten van een verkennend onderzoek uitgevoerd door het Telematica Instituut in samenwerking met het Rathenau Instituut zijn in dit boek verwerkt in aansprekende cases en scenario’s. Deze laten zien welke potentiële struikelblokken er zijn voor het gebruik van slimme zorgtechnologie. In de automatisering van zorgdiensten dienen patiënten te beschikken over de nodige competenties voor het gebruik van slimme zorgapparatuur. Bovendien kan de gezondheidsinformatie die nodig is voor zorg op maat, ook de inzet worden van een krachtenspel tussen andere belanghebbenden. - Schuyt, K. (2005) Zorgzaamheid en zorgvuldigheid
Woerden: NIGZ; ISBN: 90 692 2824 10
Stimuleert de marktwerking in de zorg niet dat de burger zich vooral als consument opstelt en juist meer zorg wil? Leidt de verregaande rationalisering niet tot een vervreemding in de relatie professional-burger, en wat blijft er zo over van het vertrouwen van de burger in zijn eigen ervaringen en handelen? Draagt de grotere aandacht voor ziektepreventie niet een steentje bij aan de ‘fear-driven-society’ en aan de afhankelijkheid van de burger van politicus en professional? En worden medische en maatschappelijke zorg niet slechts verder uit elkaar gedreven, met alle gevolgen van dien voor de volksgezondheid in ons land? Socioloog Kees Schuyt plaatst kritische kanttekeningen bij de afkalving van solidariteit en aantasting van de zorgzaamheid. Niet de eigen autonomie maar die van de ander zou veel meer centraal moeten staan in de gezondheidszorg. - Singer, P. (2001) Een ethisch leven Utrecht: Het Spectrum; ISBN: 90 274 0024 5
- Smits, M-J. (2004) Zorgen voor een draaglijk bestaan; morele
ervaringen van verpleegkundigen Amsterdam: Aksant; ISBN: 90 5260 124
0
De vraag naar zorg is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Maar het aantal verpleegkundigen heeft daarmee geen gelijke tred gehouden. Integendeel zelfs, het percentage uitvallers is groter dan bij de gewone beroepsbevolking. Een belangrijke reden hiervoor is stress en burn-out. Verschil van mening over wat goede zorg inhoudt, onvoldoende ruimte om die opvattingen te kunnen ventileren, te weinig speelruimte in de uitoefening van de functie liggen hieraan ten grondslag. Over deze morele problematiek gaat deze studie. - Snelders, S. en F.J. Meijman
(2009) De mondige patiënt; historische kijk op een mythe
Uitgeverij Bert Bakker; ISBN: 9789035133488
Is de 'mondige patiënt' van vandaag de dag het kind van de nieuwe communicatiemedia? De mondige patiënt, gezien als de geïnformeerde basis van een marktgerichte gezondheidszorg, wordt vaak bejubeld en soms verguisd, maar klopt het beeld van deze patiënt als een nieuw fenomeen? Al meer dan een eeuw zijn in Nederland mondige, geïnformeerde, eigenzinnige en ook volgzame patiënten bespeurbaar. Zij volgden niet klakkeloos de voorschriften van dokters, maar kozen op grond van tal van informatiebronnen hun eigen manier van omgaan met gezondheid en ziekte. Met behulp van moeder, buurvrouw, medische encyclopedie of Libelle zocht de medische 'leek' tussen eigen inzichten en medische voorlichting pragmatisch de weg naar de eigen gezondheid. Minder zichtbaar dan vandaag de dag, maar zeker niet zonder eigen mondigheid en eigenzinnigheid. - Soonius, J. (2009) Bouwstenen voor het ethisch bewustzijn; Uitgeverij Nelissen; ISBN: 9789024418275; Bouwstenen voor het ethisch bewustzijn benadert ethiek sterk vanuit de psychologie. De auteur stelt het belang van de menselijke emotie gelijk aan het denkvermogen. Beide, gevoel en verstand, dragen bij aan een evenwichtige, persoonlijke wijze van leven. Ze maken ons zelfstandig, krachtig, enthousiast en bezield. Waarden als hoekstenen van de ethiek worden vanuit de literatuur beschreven zoals autonomie, rechtvaardigheid, gezondheid, respect, natuur, vrijheid, democratie en vertrouwen. Toegelicht wordt waarom niet iedereen het belang van die waarden inziet of wil begrijpen. Mogelijke blokkades zijn het gevolg van gebrekkige sociale vaardigheden, liefdeloos bestaan, vervreemding, onverwerkt leed, irrationeel en over intellectueel denken, economisering van de samenleving e.a. Hierdoor raakt de mens in zijn persoonlijk leven meestal uit [zijn] evenwicht. Alles kun je aan waarden toetsen bijvoorbeeld gedrag, relaties, systemen, wetten, verdragen. Dit werk levert een bijdrage aan de kwaliteit van leven voor jezelf en daardoor ook aan anderen. Ethiek is een levenshouding die het goede nastreeft en ons weerbaar maakt wanneer waarden worden geschonden. Dit boek is geschikt voor studenten en professionals binnen de maatschappelijke en geestelijke gezondheidszorg. Door de praktijkgerichte aanpak en de vele mooie citaten ook aan te bevelen voor een ieder die zin aan het samenleven wil geven.
- Soonius, J.W.
(2003) Ethiek voor gezondheidszorg
en welzijn
Soest: Nelissen; ISBN: 90 244 1644 2
Waar baseer je je ethisch handelen op? Wat voor aspecten uit de humanistische psychologie spelen hierbij een rol? Hoe kun je in de praktijk verantwoord ethisch handelen? Een antwoord op deze vragen en meer lees je in het boek Ethiek in de gezondheidszorg. Het boek begint met de aspecten waarop we ons ethisch handelen baseren: ethische begrippen, principes, gezondheidswetten en beroepscodes. Ook aspecten uit de humanistische psychologie spelen een rol. In het boek is onder andere aandacht voor de morele ontwikkeling van jongs af aan. Vervolgens wordt de taak en samenstelling van de ethische commissie in het ziekenhuis toegelicht. Daarna wordt een stappenplan uit de doeken gedaan waarmee systematisch ethische dilemma's kunnen worden ontleed. Het boek bevat veel opdrachten die zelfstandig leren en denken bevorderen. In de bijlagen zijn gezondheidswetten en beroepscodes opgenomen. - Spreeuwenberg,
C. en e.a.
(2002) Handboek palliatieve zorg
Maarssen: Elsevier; ISBN: 90 352 2413 2
Het Handboek palliatieve zorg is het eerste handboek dat integraal aandacht besteedt aan palliatieve zorg in Nederland in al haar facetten. Na een cultuurhistorische inleiding geeft dit boek een uitgebreid overzicht van wat onder palliatieve zorg verstaan moet worden. Hierna komen de verschillende stervensscenario's aan de orde en worden de belangrijkste vormen van symptoombestrijding beschreven. Ook psychologische problematiek, existentiële vragen en geloofsvragen komen aan de orde, evenals de betekenis van rituelen in de laatste levensfase. Tevens beschrijft het handboek beslissingen rond het levenseinde en het niet starten of staken van behandelingen. Ten slotte is er aandacht voor de organisatie van de palliatieve zorg, de juridische aspecten van het overlijden en schriftelijke wilsverklaringen. Het vaak moeilijke probleem van wetenschappelijk onderzoek bij patiënten in de laatste levensfase wordt uiteengezet. De hoofdstukken zijn geschreven door deskundige hulpverleners die de palliatieve zorg binnen hun vakgebied van nabij kennen. Naast medisch-technische beschrijvingen geven zij vooral praktische aanwijzingen hoe in bepaalde situaties te handelen. Hun ervaringen en adviezen illustreren het brede kader van zorg en zorgverleners die betrokken zijn bij palliatieve zorg. Dit boek is bedoeld voor hulpverleners die in de dagelijkse praktijk betrokken zijn bij de begeleiding van patiënten in hun laatste levensfase. Het heeft een brede opzet en richt zich op huisartsen, verpleeghuisartsen, medisch specialisten en op hen die daarvoor in opleiding zijn. Daarnaast is dit boek van belang voor andere hulpverleners, zoals verpleegkundigen, fysiotherapeuten, psychologen en geestelijk verzorgers. - Stegeman, A. (2009) En in het uur van onze dood Uitgeverij Van Gennep; ISBN: 9789055153435
Het is het grootste publiek geheim van verpleeghuizen: dat dementerende ouderen er vaak eenzaam en niet goed verzorgd hun laatste dagen moeten slijten. Ardy Stegeman werkte vijf jaar in de ouderenzorg en zag daar met eigen ogen hoe de kwaliteit van de verzorging daalde. Er is onvoldoende tijd voor basale zorg als wassen, aankleden en helpen bij het eten, en al helemaal geen tijd voor de eigen verhalen van de bewoners, terwijl kennis daarvan juist bij de zorg voor dementerende ouderen essentieel is. Stegeman vertelt over mevrouw Lewis, die nauwelijks durft te drinken als Mike dienst heeft, omdat hij haar niet vaak genoeg naar de wc brengt. Over de jongdemente mevrouw Post, die door het gebrek aan toezicht niet veilig is voor de grijpgrage handen van meneer Prins. Over de eenzame meneer Hoek, na wiens dood blijkt dat hij toch kinderen had. Het zijn aangrijpende verhalen, waarmee Ardy Stegeman tegelijkertijd de bewoners hun waardigheid teruggeeft en het management aanklaagt. - Stolz, W. (2011) Gevangen in de zorgketen; Verslag van een dwaaltocht door de gezondheidszorg Uitgeverij Eburon; ISBN: 9789059724976
Walter Stolz beschrijft op openhartige wijze het laatste jaar uit het leven van zijn vrouw. Met veel respect voor de artsen en verpleegkundigen die haar geholpen hebben, legt hij de pijnlijke tekortkomingen van de Nederlandse gezondheidszorg bloot. Hij laat zien dat de manier waarop de zorg is georganiseerd, met name het ontbreken van duidelijke afspraken tussen ziekenhuizen en zorgverleners onderling, onvermijdelijk leidt tot verkeerde medische beslissingen. - Struijs, A. (2003) Culturele eigenheid en zelfbeschikking van allochtone zorgvragers; in: Signalering Ethiek en Gezondheid 2003 Hfdst. 4 pag. 47 - 64 Raad voor de Volksgezondheid; ISBN: 90 5732 118 1
- Swierstra, T., M. Boenink, B. Walhout en R. van Est (red.) (2009) Leven als bouwpakket - Ethisch
verkennen van een nieuwe technologische golf Den Haag, Rathenau Instituut; ISBN: 978-90-8687-049-3; Als boek: uitgeverij Klement; als pdf-bestand: Rathenau-instituut
"Deze nieuwe technologische golf verlegt de grenzen van ons kunnen, maar daagt ook onze morele grenzen uit. Zullen we binnenkort mensen en andere levensvormen verbeteren, ontwerpen en bouwen? Willen we dat? Deze bundel verkent dergelijke ethische vragen en schetst de uitdagingen daarvan voor politiek en maatschappij. De centrale vraag daarbij is hoe we de nieuwe technologische mogelijkheden kunnen beoordelen als de betekenis van fundamentele onderscheidingen als leven-dood, ziek-gezond, natuurlijk-kunstmatig gaat verschuiven. De discussie over wat maakbaar of aanvaardbaar is, zal nooit eindigen. Maar de nieuwe technologische golf dwingt ons deze discussie met nieuw elan te voeren. Zo opent deze bundel het debat over de noodzaak van een nieuw type duurzaamheid: de 'menselijke duurzaamheid'. Onmisbaar voor wie belang stelt in de ethische aspecten van nieuwe technologieën, die alom worden ontwikkeld en waarvan de finesses niet alleen bij het grote publiek, maar zelfs bij de toezichthouders veelal onbekend zijn. Een dringende oproep tot bezinning. (flaptekst) - Tenwolde, H. en M.
Houtlosser (2009) Verpleegethiek Baarn: HB Uitgevers; ISBN: 9789055745982
Dit boek is de opvolger van Met alle respect. Leerboek verpleegethiek, van dezelfde auteurs.
Verpleegkundigen en verzorgenden komen regelmatig voor ethische vragen te staan. Het hoort bij hun dagelijks werk om daarop te reageren. Mag je liegen om bestwil? Mag je medicijnen toedienen zonder dat de patiënt het merkt? Hoe ver gaat zachte drang bij een onwillige bewoner? Welke eigenaardigheden hoef je niet te respecteren? Waar liggen de grenzen van professionele intimiteit? Moet je iemand die niet meewerkt eigenlijk wel verplegen? Moet je altijd rekening houden met de familie? De beantwoording van deze vragen is niet altijd bewust, en vaak onderdeel van een eigen stijl, van routines en gewoonten. Er zijn ook grotere vragen, bijvoorbeeld over het afzien van behandeling, over het stoppen van sondevoeding, over langdurige dwangmaatregelen of betrokkenheid bij levensbeëindiging. Goed reageren op ethische vragen, in houding en besluitvorming, behoort tot de deskundigheid van verplegenden en verzorgenden. Die deskundigheid wordt vooral ontwikkeld door reflectie en gesprek. Dit boek wil daarbij helpen. Het biedt termen, uitleg, aanwijzingen, oefeningen en stof tot nadenken, maar bovenal aanmoediging om zélf actief met deze vragen om te gaan. Met talrijke voorbeelden wordt de lezer gestimuleerd tot denken en kiezen in allerlei morele dilemma's bij verpleging en verzorging. Die voorbeelden komen niet alleen uit de sfeer van het directe zorgcontact. Omdat professionals ook een aandeel hebben in beslissingen op grotere schaal, worden ook morele keuzes van de zorginstelling en de samenleving behandeld. - Tenwolde, H. en M.
Houtlosser;
(2007) Met alle respect: leerboek
verpleegethiek Baarn: HB Uitgevers; derde druk; ISBN: 9789055743513
Verpleegkundigen en verzorgenden komen regelmatig voor ethische vragen te staan. Het hoort bij hun dagelijkse werk daarin keuzes te maken (bewust of onbewust). Mag je liegen om bestwil? Mag je medicijnen toedienen zonder dat de patiënt het merkt? Hoe ver mag zachte drang gaan bij een onwillige bewoner? Er zijn grotere vragen, bijvoorbeeld over het afzien of staken van behandeling, over langdurige dwangmaatregelen of betrokkenheid bij levensbeëindiging. Dit boek helpt bij het overleg en de besluitvorming over zulke vragen. Het biedt termen, uitleg, aanwijzingen, oefeningen en stof tot nadenken; maar bovenal aanmoediging om zélf actief met deze vragen om te gaan. Met talrijke voorbeelden wordt de lezer gestimuleerd tot denken en kiezen in allerlei morele dilemma's bij verpleging en verzorging. Die voorbeelden komen niet alleen uit de sfeer van het directe zorgcontact. Ook morele keuzes van de verpleeginstelling en de samenleving worden behandeld. Een goed en bruikbaar boek in het hedendaagse onderwijs. - The, A.-M. (2009) Verlossers naast God; dokters en euthanasie in Nederland; Uitgeverij Thoeris; ISBN: 978 90 72219 89 3
Verlossers naast God is een bijzondere kroniek van de euthanasie in ons land, geschreven door de bekende antropologe Anne-Mei The. Nederland is een van de weinige landen waarin euthanasie in de wet is vastgelegd. Door talloze gesprekken met artsen werpt The licht op de euthanasiepraktijk, nu en in het verleden. Dat levert een onthullend en vaak ontroerend beeld op. Al voordat het woord was uitgevonden, hielpen dokters hun patiënten sterven, vaak zelfs in christelijke kringen. Uit barmhartigheid, zeggen zij zelf. Later leidden juristen en ethici het debat over dit heikele onderwerp. Zij waren het die zorgden voor het legaliseren van euthanasie. Het zelfbeschikkingsrecht deed zijn intrede. Maar hoe stonden de dokters hiertegenover, die de euthanasie moesten uitvoeren? Verlossers naast God belicht de geschiedenis van euthanasie in de 20ste eeuw in al zijn facetten. Het boek kwam tot stand in samenwerking met het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. - The, A.-M. en M. Verkerk (2007) Naast de stervende patiënt. Beslissen over palliatieve sedatie, euthanasie en morfine; Houten, Bohn, Stafleu van Loghum; ISBN: 9789031346455
In het boek wordt aan de hand van verhalende beschrijvingen een beeld geschetst van de communicatie en besluitvorming rond het levenseinde (euthanasie, palliatieve sedatie en morfine) in de dagelijkse ziekenhuispraktijk. Hierbij worden de perspectieven van verpleegkundigen, artsen, patiënten en familie inzichtelijk gemaakt. Het boek leest als een roman. Na iedere gevalsbeschrijving volgt een analyse. Daarnaast geeft prof. dr. Marian Verkerk een overzicht van de jurische stand van zaken en een ethische reflectie. - Timmermann, M.
(2010). Relationele afstemming; presentieverrijkte verpleeghuiszorg voor mensen met dementie; Proefschrift Universiteit van Tilburg
Vanuit de zorgethiek en de presentietheorie is gekeken naar de zorg voor dementerenden met behulp van video-opnamen, afkomstig van een bestaande verbetermethode in de ouderenzorg, Video Interactie Begeleding. De beelden laten oudere mensen zien die verbaal en non-verbaal hun ongenoegens proberen duidelijk te maken, samengevat in de kreten 'au', 'kou' en 'help'. Vanuit de presentie wordt het lijden gethematiseerd en de vraag gesteld of deze jammerende mens serieus (genoeg) genomen wordt. Het vraagt om het openwrikken en het systematisch bevragen van vanzelfsprekendheden in de zorgroutine. Als hulpmiddel is een jammer- en responslijst samengesteld die gericht is op relationele afstemming tijdens de dagelijkse zorghandelingen. - Tijdschrift voor
Gezondheidszorg en Ethiek; Themanummer over interculturalisatie
in de zorg. jaargang 14, nr. 4 - 2004
Met de volgende bijdragen: Interculturalisatie van de gezondheidszorg: een uitdaging voor de overheid? / A. Struis. - Kanttekeningen vanuit de ethiek bij de interculturalisatie in de zorg / J. Vorstenbosch. - Een ethische benadering van diversiteit / E. van Asperen. - "De zorg zit met de problemen opgescheept die de politiek heeft laten liggen" / G. Manenschijn. - Kapitaal en kleingeld: een drieluik over interculturalisatie / A. van Buuren. - "Culturele vaardigheid moet je trainen": ervaringen uit de praktijk / M. Hilhorst et al. - Tjong Tjin Tai, T.F.E. (2007) Zorgplichten en zorgethiek; Dissertatie Universiteit van Amsterdam, faculteit der Geesteswetenschappen, Promotor: Prof.dr. G.A. den Hartogh; ISBN 9789013042429
(Voor download zie op pagina 'Download') - Tongeren, P. van
(2008) Deugdelijk leven; Een
inleiding in de
deugdethiek Uitgeverij Boom; vierde druk; ISBN: 9789058751126
Er bestaat een lange traditie van ethische theorie waarin de deugd centraal staat. Sinds kort staat deze vorm van ethiek weer in het centrum van de aandacht, nadat een tijd lang het begrip deugd bijna verdacht is geweest. Deugd leek een symptoom van een moraal die door burgerlijke braafheid werd gekenmerkt. Vandaag ontdekken we weer dat deugd eigenlijk niets met met een dergelijke mentaliteit te maken heeft, maar eerder met kracht, voortreffelijkheid, kwaliteit van leven en levenskunst. Wie wil weten wat menselijk leven is en hoe het moet, kan het beste kijken naar mensen die het goed kunnen, die de kunst van het leven verstaan. De deugd lijkt een belangrijke rol te kunnen spelen in actuele problemen en deze inleiding probeert duidelijk te maken wat de bijdarge kan zijn van de deugdethiek aan een oplossing van de problemen van onze tijd. - Tongeren P. van (2007) Geluk - Deugd - Plicht - Keuze;
8 colleges over de geschiedenis van de ethiek;
8 CD's uitgebracht door Boekhandel Roelants, Nijmegen;
De 8 cd's in deze cassette bevatten acht colleges van een historische inleiding tot de wijsgerige ethiek. De luisteraar wordt meegenomen op een spannende ontdekkingstocht door de geschiedenis van het denken over goed en kwaad, deugd en geluk, plicht, verantwoordelijkheid en keuze. Een van de topdocenten in de wijsbegeerte legt, hardopdenkend, de ethische theorieen uit van belangrijke filosofen: Plato, Aristoteles, Marcus Aurelius, Augustinus, Thomas van Aquino, Immanuel Kant en Soren Kierkegaard. - Tonkens, E. (2003) Mondige burgers, getemde professionals; marktwerking, vraagsturing en professionaliteit in de publieke sector; Utrecht, NIZW; ISBN: 90 5957 041 3
De markt van welzijn en geluk is toch gekomen. Hij is bevolkt door calculerende consumenten die weten wat ze willen en zich niet langer laten betuttelen. Hun vragen 'sturen' het aanbod van zorg- en welzijnsvoorzieningen. De markt neemt hen serieus en biedt hun keuzevrijheid en zeggenschap. Dat is de theorie. De praktijk is anders. De markt reduceert zorgverleners tot boekhouders. Hun creativiteit en empathie raken gesmoord in zorgplannen, protocollen en rapportages. Registreren lijkt belangrijker dan hulpverlenen. Op d emarkt calculeren niet alleen de burgers, maar ook de instituties. Zij negeren onmondige cliënten en vermijden de moeilijke. Zij maken hulpverleners monddood via geïnstitutionaliseerd wantrouwen. Van cliënten wordt eindeloos geduld verlangd, van papier niet. Uiteindelijk zijn de burgers het slachtoffer.
Het herstel van de publieke sector moeten we daarom niet zoeken in marktwerking, maar in democratisering, en in een betere dialoog tussen mondige burgers én mondige professionals. - Touwen, D.P. (2008) Voor een ander
; Beslissingsverantwoordelijkheden in de verpleeghuisgeneeskunde;
Uitgeverij Aksant; ISBN: 978-90-5260-290-5;
Wat is goed voor deze patiënt? Deze vraag vormt de kern van de geneeskunde. Iedere arts buigt zich bij elke patiënt over deze vraag en overlegt erover met betrokkene zelf. In de verpleeghuisgeneeskunde is zulk overleg dikwijls moeilijk omdat veel verpleeghuisbewoners minder goed in staat zijn hun eigen belangen te bepalen. Daarom moet de verpleeghuisarts ook overleggen met de familie of met een andere vertegenwoordiger. Deze moet voor de patiënt beoordelen waarmee diens belangen het meest gediend zijn. Beslissen voor een ander is echter geen eenvoudige zaak, ook als je veel van elkaar houdt. In dit boek staat de vraag centraal hoe de belangen van een wilsonbekwame verpleeghuispatiënt behartigd kunnen worden en wie voor die belangenbehartiging de uiteindelijke verantwoordelijkheid draagt. Wie beslist waarover? De ethische doordenking van deze vraag wordt vergezeld van diverse, uit het leven gegrepen patiënten-geschiedenissen. - Ven, H. van der (2010) Ondraaglijk lijden zonder uitzicht, Euthanasie vanuit religie, moraal en mensenrechten Uitgeverij Damon; ISBN: 9789460360619
Wat is de morele grondslag van euthanasie? In het publieke debat worden allerlei religieuze en niet-religieuze opvattingen naar voren gebracht ter afwijzing van euthanasie. Er worden ook tal van religieuze en niet-religieuze opvattingen te berde gebracht ter rechtvaardiging, vaak ook vanuit het denken over mensenrechten. Echter, in het empirisch onderzoek onder ruim 1000 jongeren, christelijke, islamitische en niet-religieuze jongeren, blijkt dat lang niet al die opvattingen echt gewicht in de schaal leggen. Uiteindelijk geeft de unieke situatie van de patiënt de doorslag. Alles draait om de persoonlijke afweging van patiënt en arts samen vanuit de deugden van wijsheid en prudentie. - Verbeek, P.P. (2011) De grens van de mens: over techniek, ethiek en de menselijke natuur, Uitgeverij Lemniscaat; ISBN: 9789047703532
Verbeek verzet zich niet bij voorbaat tegen ingrepen in de menselijke natuur, maar onderzoekt de nieuwe manier van mens-zijn die eruit ontstaat.
In hoeverre zullen dergelijke ingrepen onze verantwoordelijkheden doen verschuiven en leiden tot afnemende acceptatie van ziekte en imperfectie? Gaan zij een nieuwe invulling geven aan wat een menswaardig leven is? Hoe kunnen we een afweging maken tussen het bestrijden van ziekteverschijnselen en de soms ingrijpende persoonlijkheidsverandering die mensen ondergaan? - Verkerk, M. A. en R.
Hartoungh (red.)
(2003) Ethiek en palliatieve zorg
Assen: Koninklijke van Gorcum; ISBN: 90 232 3958 X
Palliatieve zorg – de zorg voor patiënten die geen kans meer hebben op genezing – staat in Nederland de laatste jaren sterk in de belangstelling. Het doel van deze vorm van zorg is het bereiken van de best mogelijke kwaliteit van leven, zowel voor de patiënt als voor diens naasten. Palliatieve zorg is echter meer dan alleen het bestrijden van pijn en andere symptomen; ook psychologische en sociale aspecten zijn van groot belang, zoals de aandacht voor zingeving.
Binnen de palliatieve zorg spelen ethische kwesties een belangrijke rol. Deze hebben niet alleen betrekking op opvattingen rond goed sterven en een goede dood, maar ook op het nemen van beslissingen ten aanzien van de zorg. Zo is er om de palliatieve zorg te verbeteren nog veel onderzoek nodig, waarbij in sommige gevallen ook de medewerking van patiënten in de terminale fase gewenst is. Mag zoiets worden gevraagd van mensen in het laatste stadium van hun leven?
Ethiek en palliatieve zorg gaat in op dit soort ethische vragen, op basis van onderzoek dat de afgelopen zes jaar in COPZ’s in Nederland is uitgevoerd. De uitgave is dan ook een must voor hulpverleners binnen de gezondheidszorg, in het bijzonder de palliatieve zorg, en voor hen die hiervoor in opleiding zijn. Tevens is het een bron van informatie voor iedereen die beleidsmatig werkzaam is op het gebied van palliatieve zorg. - Visscher, J. de (2006) Werkwoorden van de ethiek Kampen:
uitgeverij Klement;
ISBN: 90 77070 62 1
De werkelijkheid van het goede leven speelt zich af in de alledaagsheid van onze levensloop en zit niet vast aan concepten en moralistische stellingen. In dat bestaan van alledag voelen we ons aangespoord bepaalde dingen te doen en andere te laten, nemen we beslissingen of zijn weifelachtig, aanvaarden we onze verantwoordelijkheid of ontlopen die, stellen we ons open voor de ander of nemen voortdurend afstand, streven we naar erkenning en roem of stellen ons tevreden met de 'kleine dingen'.
Ethiek laat zich niet tot moraliseren herleiden, maar vertelt hoe wij, ook in de kleine dingen of in de eenvoudige omgangsvormen, het 'goede leven' mede vorm kunnen geven door erover na te denken, door de verschillende aspecten ervan te overwegen in een bestaand perspectief waaraan we duurzaamheid trachten te geven.
Jacques De Visscher, cultuurfilosoof en ethicus, legt hier de nadruk op het dynamische en het relatieve van de ethiek. Hij heeft het daarom over 'werkwoorden', omdat we in het overdenken van ons doen en laten vooral aandacht moeten hebben voor de werkzaamheid van de woorden, die op een levende manier de werkelijkheid van ons ethische bestaan tot uitdrukking brengen.
In vijftig korte hoofdstukken bespreekt de auteur evenzoveel werkwoorden die iets van ons normatieve en van ons verlangde leven verhelderen zonder in het dogmatisme van een bepaalde moraal te vervallen. Deze alfabetisch gerangschikte 'werkwoorden van de ethiek' zijn in een eerste versie verschenen in zowel het weekblad Tertio als het Friesch Dagblad.
Even lichtvoetige als inspirerende beschouwingen over praktische moraal, wellevendheid en levenskunst aan de hand van de kern(werk)woorden van de ethiek.
Prof.dr. Jacques De Visscher (1943) is hoogleraar filosofie aan het Departement Architectuur Sint-Lucas (Gent/Brussel) en bijzonder hoogleraar filosofie & literatuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Eerder verscheen van hem o.m. Het symbolische verlangen (2002) en Muzenschemering (2003). - Vorstenbosch, J. (2005) Zorg, een filosofische analyse
Amsterdam: uitgeverij Nieuwezijds; ISBN: 90 5712 1859
Hufterigheid, intolerantie, onverschilligheid, consumentisme, onvrede over de kwaliteit van het onderwijs, pyjamadagen in verpleeghuizen: de moderne samenleving krijgt vaak geen beste pers als het om zorg gaat. Zorg lijkt weg te sijpelen uit onze cultuur. Is die indruk juist of vertekend? En wat is de rol van de politiek in dit geheel? Het antwoord op die vragen veronderstelt een kritische analyse van wat zorg is, en welke ontwikkelingen in onze samenleving het begrip en de zin van zorg bedreigen of tekort doen.
De filosoof Jan Vorstenbosch doet een stap terug om deze vragen beter te kunnen beantwoorden. Hij verruimt het thema, van de gebruikelijke focus op de zorg voor afhankelijke en kwetsbare individuen naar zorg als menselijke houding, en ontvouwt de grondlijnen voor een filosofie van de zorg.
Beginnend bij de taal, laat hij zien dat zorg te maken heeft met aandacht en aanwezigheid, met de zin van het handelen en de kans op mislukking, met de kwaliteit van ons leven en uiteindelijk met het onvermijdelijk en fundamenteel relationele en sociale karakter van ons bestaan. Deze zorgopvatting toetst hij aan de politieke actualiteit, op basis van een beschouwing over de verhouding van zorg tot regels, macht en rechtvaardigheid als principes van menselijk handelen.
Zorg bevat prikkelende gedachten over de zorg voor mens en dier, instituties en milieu. Het bevordert het begrip van de betekenis van zorg -- en het werken eraan. - Vorstenbosch, J.M.G. (2003). Zorg voor kleur: over ethiek, multiculturaliteit en zorg. Utrecht: CELAZ. 90 805843 2 0
- Vries, Th. de; (2005) Technologie en zorg; wie wordt er beter van? oratiereeks;
Amsterdam, uitgeverij SWP; ISBN: 90 6665 657 3
Technologische ontwikkelingen zetten de ordeningen in de zorg voortdurend onder druk. Ze reduceren de patiënt tot object, tot ‘datagenerator’. Daarbij gaat het niet alleen om de medische handelingen zelf, het gaat ook om het proces in de gezondheidszorg. De afstand tussen patiënt en behandelaar wordt steeds groter, de relaties worden abstracter. Toch zijn de ontwikkelingen vaak veelbelovend – gevreesde ziekten kunnen effectief worden aangepakt, chronisch lijden kan aanzienlijk worden verminderd, processen zijn efficiënter en patiënten zijn steeds mobieler. Maar door de grote belangen die op het spel staan, ontstaan tevens nieuwe onzekerheden – of schijnzekerheden. Te snel op de markt gebrachte innovaties zijn soms ronduit gevaarlijk. In dit boek staat de relatie tussen technologie, economie en zorg centraal. Theo de Vries, emeritus hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek, behandelt technologische ontwikkelingen in de zorg – en de fantasieën erover. Deze vormen immers de basis van het voortdurend zoeken naar nieuwe mogelijkheden. Twee technologieën staan in dit boek centraal: farmaceutische technologie in de meest brede zin en de informatie- en communicatietechnologieën (ICT). Technologie baseert zich op kennis. Daarom is de vraag van belang hoe die kennis tot stand komt, wat de kwaliteit ervan is, hoe de kennis wordt gecommuniceerd en in welke mate economische macht hier een rol speelt. Economische en financiële belangen bepalen in toenemende mate de richting van de technologische innovaties. Meer mensen kunnen daardoor worden genezen, maar de zorg wordt tevens snel duurder en de onderlinge solidariteit neemt af. - Wal, G. v.d., Maas, P.J. (2003) Medische besluitvorming aan het einde van het leven; de praktijk en de toetsingsprocedure euthanasie; Utrecht: De Tijdstroom
- Waling - Huijsen, M.
(2004) Palliatieve zorg: de kunst
van 'er zijn'
Budel: Damon; ISBN: 90.55735035
Palliatieve zorg: De kunst van ‘er zijn’ is een handboek voor alle mantelzorgers en vrijwilligers die deze zorg verlenen. Dit boek beantwoordt vragen als: ‘Wat betekent het om palliatieve zorg te verlenen als niet- beroepskracht?’, ‘Wat is goede palliatieve zorg?’, ‘Wat is, naast de lichamelijke verzorging, de inhoud van de geestelijke begeleiding?’ en ‘Hoever gaat palliatieve zorg?’. Naast nuttige informatie (zie ook de adressenlijst achterin), voorbeelden en praktische adviezen belicht Marianne Waling-Huijsen vooral ook de spirituele en ethische kant van de palliatieve zorgverlening.
Palliatieve zorg: De kunst van ‘er zijn’ is tevens informatief voor diegenen die misschien willen kiezen om zelf vrijwilliger te worden. De beschreven ervaringen van vrijwilligers en mantelzorgers laten zien hoe waardevol en verrijkend dit werk ook voor jezelf kan zijn. - Weel, A., M. Kelder, N. Nauta
(2004) Praktijkdilemma's voor
bedrijfs- en verzekeringsartsen; Trends in bedrijfs- en
verzekeringsgeneeskunde Houten: Bohn Stafleu en Van Loghum; ISBN:
90 31344508
Praktijkdilemma's voor bedrijfs- en verzekeringsartsen biedt beschrijvingen van dilemma's. Ook wordt een ethisch analysemodel geïntroduceerd waarmee opties kunnen worden afgewogen. Het model wordt toegepast op de beschreven concrete situaties. Dit boek draagt wezenlijk bij aan de discussie over een meer expliciete ethische benadering van de praktijk, zonder daarbij pasklare oplossingen te bieden. Het biedt materiaal voor opleiding en nascholing, maar ook voor bijeenkomsten in het kader van intercollegiale toetsing. - Willems, D., M. Veldhuis (2002) Wegen in de zorg; Dilemma's, keuzen en
afwegingen in de spreekkamer Assen, Koninklijke Van Gorcum; ISBN:
90 232 3842 7
Bij de vraag welke patiënt wel en welke niet in aanmerking komt voor (bepaalde vormen van) medische zorg is de medische noodzaak het belangrijkste criterium. De afgelopen decennia zijn de kosten en de rechtvaardige verdeling van (schaarse) zorg echter steeds belangrijker geworden, ook in de individuele afwegingen van artsen en patiënten. Dit geldt zeker daar waar artsen, bijvoorbeeld huisartsen, in toenemende mate een rol als poortwachter tot de zorg krijgen toebedeeld. Dit boek laat zien dat deze ontwikkelingen nieuwe afwegingen met zich meebrengen en daarmee ook nieuwe ethische vraagstukken voor zowel artsen als patiënten. Er wordt een beeld geschetst van de wijze waarop die nieuwe ethische dilemma’s ons denken over begrippen als noodzakelijkheid, doelmatigheid en rechtvaardigheid zullen gaan beïnvloeden. Doel van het boek is een aanzet te geven tot verdere reflectie over de relatie tussen maatschappelijke kwesties rond de toegankelijkheid van zorg en de individuele zorg in de spreekkamer. - Wouters, E, & Canters, N. (2011) Kwaliteit van leven; Diverse perspectieven op het begrip kwaliteit van leven in de gezondheidszorg Uitgeverij Boom | Lemma; ISBN:
9789059316492
Kwaliteit van leven is een belangrijk begrip in de gezondheidszorg. Het bereiken en handhaven van een zo goed mogelijke kwaliteit van leven wordt beschouwd als het hoofddoel van de zorg. Kwaliteit van leven is voornamelijk een persoonlijke aangelegenheid: niemand kan voor een ander zijn of haar kwaliteit van leven vaststellen. Maar tegelijkertijd roept de kwaliteit van leven van de ene mens ook vraagstukken op bij anderen, bijvoorbeeld vragen rondom levensbeëindiging of rondom ethische kwesties bij het doen van wetenschappelijk onderzoek. In dit boek wordt kwaliteit van leven beschouwd vanuit diverse perspectieven: de medisch-psychologische, filosofische, wetenschappelijke, juridische en sociale gezichtspunten worden geschetst die van belang zijn om in concrete (gezondheidszorg) situaties weloverwogen beslissingen te kunnen nemen.
- Olthuis, G.; recensie van Kwaliteit van leven in: Tijdschrift voor Gezondheidszorg & Ethiek (TGE) 2011 (21) nr. 4 p. 126