Ethicas

Ethiek in de zorgpraktijk

Ethicas

Ethiek in de zorgpraktijk

Wat is ethiek?


Ethiek is even-stilstaan-en-afstand-nemen en kritische vragen stellen: Ben ik zo wel op de goede weg? Is dit wel goede zorg? Tegelijkertijd nodigt ethiek uit om te vertellen hoe dat goede er precies uitziet en moedigt zij mensen aan om dat goede ook daadwerkelijk in praktijk te brengen. En over dat alles denkt zij na: ethiek is bezinning.

Ethiek gaat over de heel basale vragen waar ieder mens het antwoord op zoekt: "Wat behoor ik te doen?" en "Hoe wil ik leven?"

Kenmerkend is dat ethiek zich daarbij niet beperkt tot een bepaald aspect van de kwestie - of het politiek correct is, economisch verantwoord of juridisch juist -, maar zij wil weten of het uiteindelijk goed is wat er gebeurt.

Kom ik wel op voor wat ik van waarde vind?

Welke waarden vind ik eigenlijk belangrijk? Zelfstandigheid? Vertrouwen? Solidariteit? Plichtsbesef? En waarom vind ik ze belangrijk? Heb ik daar goede redenen voor?

Aan welke belangen geef ik voorrang? Aan het belang van de patiënt of cliënt die gerustgesteld wil worden? Aan het belang van de organisatie die de financiën op orde moet zien te houden? Aan mijn eigen belang? Ben ik misschien bang zelf in de knel te komen?

Op de volgende pagina's gaan we dieper in op de vraag wat ethiek precies is en wat je er in de praktijk aan hebt.

Omschrijving van ethiek


Het blijkt nog niet zo makkelijk om in één keer een goede omschrijving van ethiek te geven. We gaan het daarom anders doen en gaan proberen in een aantal stappen tot een goed begrip te komen.

Om te beginnen roep ik het beeld op van een kunstschilder die ingespannen bezig is een klein stukje van een groot panorama te schilderen. Af en toe stopt hij even en doet hij een paar passen terug. Zo neemt hij de tijd en de afstand om eens kritisch te kijken of het wel wat wordt. Of zijn werk technisch wel in orde is en vooral: of het schilderij wel uitdrukt wat hij voelt en wat hem raakt. Blijkt dat niet het geval te zijn dan moet hij zich afvragen hoe het béter zou kunnen, hoe hij het beeld dat hij voor ogen heeft dan wél op het doek zou kunnen krijgen.
Precies dát is de kern van wat we met ethiek willen bereiken: even pas-op-de-plaats maken en afstand nemen om kritisch na te denken over wat we aan het doen zijn, wat nu goed is om te doen en hoe we dat goede vervolgens kunnen realiseren. Een eerste stap in de omschrijving is gezet: ethiek is even-stilstaan-en-afstand-nemen en kritische vragen stellen.

Stacks Image 47
Tom Roberts - unfinished

Dan komen we bij een tweede stap: ethiek probeert 'het goede' te omschrijven. Dat doet zij door te laten vertellen wat we onder 'het goede', 'het waardevolle' verstaan. Een eerste indruk daarvan krijg je vaak al vanzelf, als je om je heen kijkt en spontaan voelt dat het goed is wat er gebeurt (je ziet dat iemand die gevallen is meteen overeind geholpen wordt), of dat wat hier gedaan wordt eigenlijk niet kán (je ziet dat bij een vraag om hulp bewust de andere kant op gekeken wordt). Het wonderlijke is dat je in beide gevallen kennelijk al een idee hebt van het goede. Zó moet het wél en zó moet het niet. Door open te staan voor wat er om je heen gebeurt en door elkaar te bevragen leer je 'het goede' steeds beter te herkennen en te benoemen. Je ontwikkelt een morele gevoeligheid.

Over dat alles denkt ethiek na. Niet zomaar, te hooi en te gras, maar min of meer systematisch. Ze stimuleert om je gedachten logisch te ordenen. Als derde stap dus: ethiek is nadenken op een geordende manier.

Definitie van ethiek




Alles overziende kun je ethiek dus kort en bondig zó omschrijven:

Op geordende wijze nadenken over de vraag of het goede wel gedaan wordt.


Ethiek in het dagelijks werk


Vaak klinkt het verwijt dat ethiek te weinig praktisch is en zo weinig nut heeft voor het dagelijks werk. Ten onrechte! Ethiek is belangrijk voor de praktijk door bijvoorbeeld bij te dragen aan het verbeteren van de kwaliteit van de zorg en door mensen te motiveren bij hun dagelijks werk in de zorg. En uiteraard omdat zij helpt bij het omgaan met moeilijke vragen en het nemen van lastige beslissingen.

Iedere keer blijkt hoe belangijk het is om met anderen over je werk te praten. Om ervaringen uit te wisselen en te horen hoe collega's met bepaalde situaties omgaan. Ethiek schept daar ruimte voor.
Daarmee zijn we een eerste betekenis van ethiek voor de praktijk op het spoor: ethiek geeft ruimte om over je werk te praten. En dan niet op de eerste plaats over afspraken, protocollen en efficiëntie, zoals in veel regulier overleg gebeurt. Ethiek geeft je de kans te vertellen hoe belangrijk sommige waarden voor jou zijn: geduld, interesse in mensen, deskundigheid, gezelligheid en oog voor collega's. Zij geeft je de gelegenheid om jouw enthousiasme voor het werk met collega's te delen; om van elkaar te horen hoe je ertoe komt om dag in, dag uit, voor anderen te zorgen. Dat kan heel motiverend werken. We kunnen vaststellen dat ethiek motiveert.

Door van anderen te horen hoe zij proberen het goede te realiseren, kom je misschien een creatieve oplossing op het spoor voor situaties waar jijzelf geen raad mee weet. Hoe gaan anderen om met mevrouw de Wit, die je het liefst zou vastbinden omdat ze maar niet tot bedaren te brengen is? Hoe reageren zíj als de familie achter de rug van de patiënt om iets wil regelen?
Nadenken over motieven, belangen en verantwoordelijkheden verheldert waarom mensen doen wat ze doen. Wat op het eerste gezicht niet zo logisch lijkt of niet 'normaal', kan bij nader inzien toch goed blijken te passen in iemands levensverhaal.
Een derde betekenis: Ethiek verheldert en geeft inzicht.

Hoe zinvol ook, voor je het weet schiet de discussie alle kanten op en ontstaat er chaos.
Door het gesprek te structureren en argumenten te ordenen is het makkelijker die chaos te voorkomen en greep te krijgen op de vaak complexe kwesties. Dat brengt ons bij een vierde betekenis van ethiek: ethiek ordent. Ethiek kent manieren om een gesprek in goede banen te leiden en ieders stem te laten horen. Zij kan bijvoorbeeld gebruik maken van een stappenplan. Daarmee voorkom je dat iedereen 'zomaar' wat roept en belangrijke aspecten in het vuur van het gesprek over het hoofd worden zien. (zie ook moreel beraad.

Je komt op een dag nogal wat tegen dat je eigenlijk graag anders zou willen zien. Dat het met de hygiëne niet zo nauw genomen wordt, bijvoorbeeld. Er wat van zeggen heeft niet zoveel zin, weet je inmiddels uit jarenlange ervaring. Maar je ziet het wél, elke dag weer. Of de familie van een patiënt maakt je erop attent dat dingen niet lopen zoals verwacht mag worden: Dat er meer aandacht is voor de computer dan voor de patiënt. Op zulke momenten realiseer je je dat er ongemerkt blinde vlekken zijn ontstaan. Ten vijfde: ethiek vervult een kritische functie: zij probeert de vinger op de zere plek te leggen en die dingen bespreekbaar te maken die het gevoel geven dat het zó toch eigenlijk niet goed is om te doen.

Aan ethiek doen


Er zijn veel manieren om aan ethiek te doen.

Je kunt gezamenlijk een thema bespreken dat actueel is op het werk. Mogen we kiezen voor 'second best' voor de cliënt als dat veel goedkoper is? of: Hoe gaan we om met het beroepsgeheim van iemand met crimineel gedrag?

Een belangrijke manier is het bevragen van bestaande praktijken. Ik zie dat op het computerscherm gegevens van patiënten open en bloot voor iedereen te zien zijn. Is de privacy wel voldoende gewaarborgd?

Je kunt ook aan ethiek doen door het organiseren van moreel beraad. Dat is een gesprek over een morele kwestie, meestal aan de hand van een casus. Meer daarover lees je op de pagina 'moreel beraad'.

Een andere manier om aan ethiek te doen is je te richten op het ontwikkelen van een goede beroepshouding. Waardoor wordt een goede professional gekenmerkt? Ongetwijfeld komt daarbij de deugd ter sprake.

Ook de reflectie op het eigen handelen kun je beschouwen als een vorm van aan-ethiek-doen, met name als daarbij vragen gesteld worden die zich richten op het morele handelen: door welke normen en waarden wordt dat handelen bepaald?

Een belangrijke vorm, tenslotte, is de bezinning aan de hand van film en literatuur. Vaak laten film en literatuur op heel eigen wijze zien wat mag en niet mag; wat je behoort te doen en wat je behoort te laten. Maar ook een soap geeft veel inzicht in de normen en waarden die belangrijk gevonden worden. Veel meer daarover vind je op de pagina 'Moraal, Film en Literatuur'.