EUTHANASIE
Nederland is het eerste land ter wereld dat euthanasie bij wet geregeld heeft. Dat gebeurde in 2002 met de wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding. In 2020 werden bij de vijf regionale toetsingscommissies 6938 meldingen gedaan van euthaansie en hulp bij zelfdoding. In twee gevallen was de toetsingscommissie van oordeel dat de arts niet aan alle zorgvuldigheidseisen had voldaan.
Hoewel de wet duidelijkheid heeft verschaft en naar behoren functioneert, gaat de discussie ten aanzien van euthanasie en hulp bij zelfdoding door. Zij spitst zich momenteel vooral toe op euthanasie en hulp bij zelfdoding bij mensen met dementie, mensen met psychatrische ziekten en bij mensen die hun leven voltooid achten.
Op deze pagina wordt actuele infomatie aangereikt en worden de ontwikkelingen op de voet gevolgd.
-
Begrippen
- consulent
De door de behandelend arts geraadpleegde collega die toetst of aan alle zorgvuldigheidseisen is voldaan.
Het inschakelen van een consulent is één van de zorgvuldigheidseisen waaraan de behandelend arts moet voldoen - euthanasie
Het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene op diens verzoek.
Tussen euthanasie en hulp bij zelfdoding wordt procedureel geen onderscheid gemaakt. Voor beiden geldt dat de handeling strafbaar is, maar dat de arts die zich bij de euthanasie en de hulp bij zelfdoding houdt aan de zorgvuldigheidseisen niet gestraft zal worden - palliatieve zorg
Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende aandoening, door het voorkomen en verlichten van lijden, door middel van vroegtijdige signalering en zorgvuldige beoordeling en behandeling van pijn en andere problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele aard. (WHO, 2002) - SCEN
Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland - toetsingscommissie
De commissie die de procedure beoordeelt die de arts heeft gevolgd bij het verrichten van euthanasie of hulp bij zelfdoding - wilsbekwaam
Iemand is wilsbekwaam als hij in staat is tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake. NB. 'ter zake': iemand kan heel goed wilsbekwaam zijn ten aanzien van bv. de film die hij wil gaan zien, maar onbekwaam ten aanzien van de keuze wel of niet geopereerd te worden - zorgvuldigheidseisen
De strafbaarstelling van euthanasie in het wetboek van Strafrecht blijft gehandhaafd. De strafbaarheid vervalt als de arts voldoet aan de zes in de wet omschreven zorgvuldigheidseisen
1. de arts heeft de overtuiging gekregen dat er sprake is van een vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt
2. de arts heeft de overtuiging gekregen dat er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt
3. De arts heeft de patiënt voorgelicht over de situatie waarin deze zich bevindt en over diens vooruitzichten
4. De arts is met de patiënt tot de overtuiging gekomen dat er voor de situatie waarin deze zich bevindt geen redelijke andere oplossing is
5. De arts heeft ten minste één andere, onafhankelijke arts geraadpleegd die de patiënt heeft gezien en schriftelijk zijn oordeel heeft gegeven over de zorgvuldigheidseisen
6. De arts heeft de levensbeëindiging medisch zorgvuldig uitgevoerd
- consulent
-
Aandachtspunten
- Euthanasie hoort niet tot het
normaal medisch handelen.
Zowel voor de arts als voor de patiënt gaat het om een uitzonderlijke situatie. Geen van beiden kan dan ook tot de euthanasie gedwongen worden. Altijd gaat het om een vrijwillig verzoek van de patiënt aan de arts en om de vrijwillige bereidheid van de arts om aan dat verzoek gehoor te geven. Met andere woorden: euthanasie is geen recht van de patiënt en geen plicht voor de arts. - Juridisering en bureaucratisering van euthanasie
Wordt er niet teveel aandacht besteed aan de procedurele kanten van euthanasie, waardoor juridisering en bureaucratisering dreigen? 'Aan de (zorgvuldigheids)eisen voldoen' als de al te gemakkelijke toets om te beoordelen of euthanasie gerechtvaardigd is. Zie verder bij 'Rechtvaardiging van euthanasie' onder Ethische overwegingen. - Autonomie is dominant in de discussie over euthanasie
Wordt er in de discussie over euthanasie niet teveel belang gehecht aan het veiligstellen van de autonomie van degenen die bij de euthanasie betrokken zijn en raken waarden als barmhartigheid en zorgzaamheid niet teveel buiten beeld? - Toestemming van de tweede arts is niet noodzakelijk
De tweede arts, die vanwege de eis van zorgvuldigheid moet worden ingeschakeld, moet ervoor zorgen dat er niets over het hoofd wordt gezien en moet eventuele blinde vlekken bij betrokkenen signaleren. In principe is zijn toestemming niet nodig om tot euthanasie over te gaan. Maar de arts die de euthansie gaat uitvoeren zich wel drie keer bedenken voordat hij het negatief advies van de tweede arts naast zich neerlegt.
- Euthanasie hoort niet tot het
normaal medisch handelen.
-
Ethische overwegingen
Zorgvuldig gebruik van begrippen
Om complexe ethische kwesties zinvol te kunnen bespreken is het op de eerste plaats nodig aandacht te besteden aan een zorgvuldig gebruik van begrippen. Ten onrechte wordt in de media bijvoorbeeld gesproken van euthanasie op babies of van euthanasie door staken van de behandeling. Verder is het van belang geen termen te gebruiken die al een waarde-oordeel uitdrukken. Het is zaak eerst bij de feiten te blijven en pas later tot een moreel oordeel te komen. Zo is het bijvoorbeeld beter om het gesprek niet te beginnen met te zeggen dat euthanasie moord is en beter om te spreken van hulp bij zelfdoding dan hulp bij zelfmoord.
In Nederland wordt onder euthanasie verstaan: het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, op diens verzoek.
Dit betekent dat wanneer er geen verzoek ligt van de betrokkene, er nooit sprake kan zijn van euthanasie. Dus bij een baby, een ernstig verstandelijk gehandicapte, iemand met een ernstige vorm van dementie of bij een coma-patiënt kan in principe geen sprake zijn van euthanasie. Soms, zoals bij dementie of bij coma, kan het zijn dat het verzoek tot euthanasie eerder werd gedaan en schriftelijk is vastgelegd. In dat geval is euthanasie in bepaalde situaties wél mogelijk.
Levensbeëindiging door de betrokkene zelf is zelfdoding en géén euthanasie. Overigens is het onderscheid tussen euthanasie of hulp bij zelfdoding vaag: hoe principieel is het verschil tussen het aanreiken door de arts van het dodelijke middel en het inspuiten daarvan?
Verder is het staken of niet starten van een behandeling geen euthanasie. Het is namelijk onzeker of en wanneer de patiënt als gevolg daarvan zal overlijden. Met 'opzettelijk levensbeëindigend handelen' wordt in de praktijk bedoeld: het handelen dat het leven onmiddellijk en zeker beëindigt.
En ook de weigering door de patiënt van een behandeling met mogelijk zijn (eerder) overlijden als gevolg is geen euthanasie.
Evenmin mag pijnbestrijding met de dood als onbedoeld neveneffect euthanasie genoemd worden. Euthanasie is immers opzettelijk handelen met de dood als bedoeld en gewild gevolg.
Rechtvaardiging van euthanasie
Euthanasie verrichten is geen normaal medisch handelen. Pas als alle andere mogelijkheden uit beeld zijn geraakt, er geen palliatie meer mogelijk is en de patiënt erger vóór wil zijn, kan euthanasie soms een uitweg bieden.
Morele uitgangspunten die speciale aandacht verdienen als het gaat om de rechtvaardiging van euthanasie zijn respect voor de autonomie van degenen die de beslissingen nemen, de morele eis om goed te doen en een antwoord op de vraag 'hoe goed te sterven?'
Wat het respect voor de autonomie betreft: zij kan op twee manieren worden opgevat:
a. autonomie als zelfbeschikking in de zin van het recht om zelf te beslissen zonder inmenging van buitenaf. 'Ik bepaal zelf wat er met mijn lichaam en leven gebeurt'. Het vrijwillig en weloverwogen verzoek tot euthanasie kan dan ook maar door één persoon gedaan worden: door de betrokkene zelf. De beslissing om het verzoek van de patiënt tot euthanasie in te willigen of om de arts bij het verrichten van euthanasie te assisteren kan slechts door één persoon genomen worden: door de betrokkene zelf. Hij is uiteindelijk de enige die voor de beslissing verantwoordelijk is.
Uiteraard betekent het 'zonder inmenging van buitenaf' niet dat anderen geen bijdrage zouden mogen leveren aan het proces van beslissen. Integendeel, gesprekken met familie, vrienden of collega's zijn vaak van wezenlijk belang om tot een goede en weloverwogen beslissing te komen.
b. autonomie als zelfbeschikking in de zin van identificatie met fundamentele waarden. Autonoom-zijn betekent hier een manier van leven en sterven te vinden die past binnen het levensverhaal zoals dat tot nu toe verteld is. Voor de patiënt betekent dat bijvoorbeeld een voorkeur voor een zelfgekozen levenseinde. Voor de arts kan dat betekenen ervoor te kiezen om geen gehoor te geven aan het verzoek tot euthanasie.
Euthanasie wordt ook gerechtvaardigd door de morele eis om goed te doen, om goede zorg te geven. Ook al wordt het belangrijkste dat iemand bezit - zijn leven - hem ontnomen, toch kan dat als goede zorg worden opgevat. Als namelijk de overtuiging is ontstaan dat het lijden ondraaglijk is geworden en dat er geen uitzicht op genezing meer is. Alle mogelijkheden - ook die van palliatieve aard - zijn uitgeput. Het leven is onleefbaar geworden en iemand bij wie dat het geval is laat je niet in de steek.
Een derde moreel uitgangspunt is het verlangen naar een passend einde, een goede dood. De ethische vraag is dan: 'hoe goed te sterven?' Hoe kunnen pijn, angst en doodsnood voorkomen worden? Hoe kan het leven een einde vinden dat past bij het leven zoals dat geleefd is? In een aantal gevallen kan euthanasie dat passende einde zijn. Euthanasie dan wel in een vorm die recht doet aan de beleving van alle betrokkenen: met name de patiënt, de arts, de verpleegkundige en de familie. Voorkomen moet in ieder geval worden dat het formeel voldoen aan een aantal zorgvuldigheidseisen het proces bepaalt.
Bronvermelding
- Brochure Euthanasie,
zorgvuldig van begin tot einde (2010) De Wet
toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in de
praktijk Ministeries van VWS en Justitie en de KNMG
http://www.rijksoverheid.nl - Kuitert, H.(1993) Mag er een einde komen aan het bittere einde? Baarn: Ten Have; ISBN: 90 259 4525 2
- Willems, D. (2003) Een passend einde; pre-advies, uitgegeven t.b.v. de jaarvergadering van de Nederlandse Vereniging voor Bioethiek; Groningen: NVBE ISBN: 90 90172815
- Brochure Euthanasie,
zorgvuldig van begin tot einde (2010) De Wet
toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in de
praktijk Ministeries van VWS en Justitie en de KNMG
-
Euthanasie als proces
Euthanasie als proces
Het beschrijven van het toepassen van euthanasie als het zetten van een reeks opeenvolgende, min of meer afgebakende en juridisch bepaalde stappen doet onvoldoende recht aan wat de betrokkenen erbij ervaren. Beter wordt het beschreven als een proces, waarin de betrokkenen samen toegroeien naar en uitvoering geven aan het opzettelijk beëindigen van het leven van een dierbare naaste. Door te spreken van een proces ontstaat er ruimte voor de geleidelijke ontwikkeling van standpunten, voor het omgaan met emoties en voor begrip voor ieders verantwoordelijkheid en handelwijze.
Een viertal elementen van dat proces wordt beschreven en enkele aspecten daarvan, die extra aandacht verdienen, worden nader toegelicht.
Het verzoek
Euthanasie kan slechts plaatsvinden op uitdrukkelijk verzoek van de betrokkene zelf.
Het is belangrijk goed na te gaan of het werkelijk om een verzoek tot euthanasie gaat of om een andere hulpvraag. Als inderdaad de wens tot euthanasie bestaat, moet worden vastgesteld of het verzoek duurzaam is en in vrijheid genomen. Is dit werkelijk wat de patiënt wil? En is de arts bereid het verzoek in dit specifieke geval in te willigen? Om na te gaan of een verzoek in vrijheid genomen is, is het raadzaam de patiënt hierover - zo mogelijk - onder vier ogen te spreken.
Vaak hebben de arts en de patiënt tijd nodig om ten aanzien van de euthanasiewens naar elkaar toe te groeien. In veel gevallen is overleg met anderen zinvol; dat geldt zowel voor de patiënt als voor de arts, waarbij voor de arts uiteraard geldt dat hij steeds rekening moet houden met zijn plicht tot geheimhouding.
Doorgaans wordt een verzoek tot euthanasie in eerste instantie mondeling gedaan. Maar het is belangrijk om dat verzoek tevens schriftelijk vast te leggen. De toetsingscommissie zal het willen inzien.
Een schriftelijke wilsverklaring kan een mondeling verzoek bekrachtigen, bijvoorbeeld wanneer de patiënt inmiddels wilsonbekwaam is geworden. Het is in dat geval wel nodig om goed vast te stellen of de eerder gedane verklaring betrekking heeft op de huidige situatie van de patiënt.
Euthanasie is geen gewoon medisch handelen; het is een uiterste middel. Vaak kan goede palliatieve zorg het verzoek tot euthanasie minder urgent maken. Ook kan de wetenschap bij de patiënt dat het verzoek tot euthanasie gehonoreerd zal worden wanneer hij daarom vraagt, hem al zodanig geruststellen dat het uiteindelijke verzoek uitgesteld wordt.
Euthanasie is een geen recht van de patiënt en geen plicht voor de arts.
Mocht de arts besluiten zijn medewerking niet te verlenen, dan mag van hem worden verwacht dat hij de patiënt niet in de kou laat staan en hem naar collega's verwijst die eventueel wél bereid zijn het verzoek in te willigen.
Het besluit het verzoek tot euthanasie in te willigen
Het proces van besluitvorming zal doorgaans enige tijd in beslag nemen. Hoewel de arts uiteindelijk als enige verantwoordelijk is, is het belangrijk dat hij tot zijn besluit komt na de direct betrokkenen (verpleegkundigen, verzorgenden, naasten van de patiënt) geraadpleegd te hebben.
Over het uiteindelijke besluit om het verzoek tot euthanasie al dan niet in te willigen, moeten de patiënt, de verpleging en/of verzorging, de afdeling en de familie helder en eenduidig worden geïnformeerd. Het zal van geval tot geval verschillen wie betrokken zal worden bij het overleg met de arts. Om reden van privacy valt er weliswaar veel voor te zeggen de kring rond de arts en de patiënt zo klein mogelijk te houden. Maar om een goed beeld van de situatie van de patiënt te krijgen en om de diverse kanten van het proces tot hun recht te laten komen kan het zinvol zijn ook anderen bij het overleg te betrekken.
Communicatie-problemen ontstaan gemakkelijk bij het delicate besluitvormingsproces. Zij kunnen het proces in ernstige mate verstoren. Aandacht voor een goede communicatie is dan ook wezenlijk.
De uitvoering
Het komt het proces ten goede als er duidelijke afspraken gemaakt worden over de daadwerkelijke uitvoering van de euthanasie.
Er moet in ieder geval worden voldaan aan de zorgvuldigheidseisen. Dit houdt onder meer in dat er een tweede arts (de consulent) geraadpleegd wordt en dat de nodige administratie wordt bijgehouden.
De uitvoering van de euthanasie zelf moet uiteraard zo zorgvuldig mogelijk gebeuren.
Dat geldt niet alleen het toedienen van de euthanatica, maar ook de zorg en aandacht voor de patiënt en zijn naasten. De rolverdeling tussen arts en verpleging of verzorging moet duidelijk zijn, niet alleen praktisch gezien - wie doet wat op welk moment - , maar ook moreel en juridisch. Zo moet duidelijk zijn hoe de verantwoordelijkheden verdeeld zijn. Omwille van de continuïteit van de zorg en de relatie van de diverse zorgverleners met de patiënt is er veel voor te zeggen dat zij van het moment van euthanasie tijdig op de hoogte worden gebracht. Het zal van de specifieke situatie en van de toestemming van de patiënt afhangen in welke kring over de uitvoering van de euthanasie gesproken wordt en tot in welk detail dat moet gebeuren.
De consulent moet tijdig bij het proces worden betrokken. Hij zal toetsen of aan alle eisen van zorgvuldigheid is voldaan. De behandelend arts is overigens niet verplicht om de mening van de consulent te volgen. Hij behoudt zijn eigen professionele verantwoordelijkheid.
Ten aanzien van de assistentie bij euthanasie geldt niet langer de 'verlengde arm - constructie', maar de persoonlijke professionele verantwoordelijkheid, zoals omschreven in de wet BIG.
Nazorg
Enerzijds verdienen de familie en naasten en degenen die bij de uitvoering van de euthanasie betrokken waren ruime aandacht. Anderzijds is er aandacht nodig voor de procedurele afwerking, met name het op de hoogte stellen van de gemeentelijk lijkschouwer en het afwerken van de administratie. De arts en degenen die bij de uitvoering van de euthanasie betrokken waren hebben een belangrijke taak bij het begeleiden en informeren van de nabestaanden. Tijd en aandacht zijn daarbij belangrijk.
In een eventueel nagesprek kan het verloop van het hele proces nog eens bekeken worden en kunnen de goede en minder goede kanten ter sprake komen.
-
Toetsingsprocedure
De toetsingsprocedure is te vinden op de site van de Regionale Toetsingscommissies Euthanasie (www.euthanasiecommissie.nl)
De bij de procedure benodigde formulieren zijn:
- Formulier Wilsverklaring
- Formulier voor arts die de euthanasie uitvoert
- Formulier voor de uitvoerend arts aan gemeentelijk lijkschouwer
- Formulier voor gemeentelijke lijkschouwer aan de regionale toetsingscommissie euthanasie
- Vragenformuliervoor de arts - uitvoering euthanasie
- Vragenformulier voor apotheker - uitvoering euthanasie
- Artsenverklaring in verband met het gebruik van een niet in Nederland geregistreerd geneesmiddel
deze formulieren zijn op te halen op: www.knmg.nl en www.euthanasiecommissie.nl
-
Links
- Expertisecentrum euthanasie (voorheen Levenseindekliniek)
expertisecentrum ethiek - Koninklijke
Nederlandse Maatschappij tot bevordering van de Geneeskunst (KNMG)
http://www.knmg.nl - Ministerie VWS
http://www.minvws.nl - Nederlandse
Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE)
http://www.nvve.nl - Nieuwe
Unie '91
http://www.nu91.nl - Regionale toetsingscommisies euthanasie
http://www.euthanasiecommissie.nl - Steun
en Consultatie bij Euthanasie in Nederland (SCEN)
http://www.scen.nl - Stichting de Einder Steun bij een humane dood in eigen regie
https://www.deeinder.nl - Thuisarts (Nederlands Huisartsen Genootschap)
'Ik wil nadenken en praten over mijn levenseinde' http://www.thuisarts.nl
- Expertisecentrum euthanasie (voorheen Levenseindekliniek)
-
Literatuur
Zie ook de algemene literatuur met betrekking tot het levenseinde op de pagina 'Levenseinde'.- AVVV/NU'91/KNMG
(2006) Handreiking voor Samenwerking
Artsen, Verpleegkundigen en Verzorgenden bij Euthanasie
(Voor inzage en download: www.knmg.nl) - Blanken, H. (2019) Beginnen over het einde; over euthanasie bij dementie.; Uitgeverij de Correspondent, ISBN: 9789083000749
Nergens ga je zo prettig dood als in Nederland. Behalve als je dement bent. Want ook al mag het van de wet, geen arts helpt je bij het sterven als je niet meer begrijpt wat er gebeurt. Waarom is euthanasie bij dementie zo moeilijk? En hoe kan het wél?
In dit openhartige boek laat Henk Blanken zien hoe belangrijk het is om op tijd te beginnen over het einde. Met je naasten en met je arts. Zodat je niet te vroeg dood gaat, maar ook niet te laat. - Callebert, A., C. van Audenhove en I. de Coster (2012) Euthanasie bij ondraaglijk psychisch lijden; Uitgeverij Acco; ISBN: 9789033488009;
Dit boek wil een eerste verkenning bieden op het vlak van hulp bij zelfdoding en euthanasie als antwoord op ondraaglijk en uitzichtloos psychisch lijden. - De Dijn, H. (2006) Euthanasie: een cultuurfilosofische analyse; in: Ethische Perspectieven Nr. 4/2006 pp. 371 - 375
- Desmet, M. (2015) . Euthanasie: waarom niet? . Pleidooi voor nuance en niet-weten. Uitgeverij Lannoo; EAN 9789401426664
Marc Desmet stelt vast dat euthanasie niet zo evident is als soms in de media wordt voorgesteld. Niet voor de zieke die afhankelijk is van een goed luisterende arts en omgeving. Zeker als die zieke minder autonoom is: minderjarig, psychiatrisch, beginnend dementerend... Niet voor naasten die verder leven met hun soms erg verschillende belevingen na de euthanasie. Niet voor artsen die het doen, want zonder hun solidariteit is zelfbeschikking een leeg begrip. De vraag is dus niet alleen: doe je euthanasie of niet? Maar ook: als je het doet, hoe doe je het dan goed? Dat vraagt niet alleen wettelijke zorgvuldigheid, maar ook palliatieve zorg. En er is nog een betrokkene: de maatschappij. - Dijk, G. van; E. van Wijlick (2010) Zorgvuldige euthanasie; Aantal meldingen dat als onzorgvuldig wordt beoordeeld gering; in: Medisch Contact nr. 33 -34, pp. 1612 - 1615
- Dijk, G. van en E. van Wijlick (2009) Misverstanden rond euthanasie, waarde van schriftelijke wilsverklaring vaak overschat; in: Medisch Contact (64) nr. 36, pp. 1498 - 1501
- Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (2007) Den Haag, ZonMw; ISBN: 978-90-5763-092-7
- Exter, A. den, e.a.(2006) De euthanasiewet: grondrechten onder druk?, Ethische, geneeskundige en rechtsfilosofische beschouwingen over de praktijk van euthanasie en het recht op leven; Uitgeverij Damon ISBN: 90 5573 697x
- Frissen, P. (2018) Staat en taboe; Politiek van de goede dood. Boom Uitgevers, Amsterdam; ISBN 9789024424207
- Griffiths, J. (2007) Arts liegt niet over euthanasie; Gebruik juridische definitie toont ware aantallen; in: Medisch Contact 62 nr. 11, pp. 466 - 468
- Hertogh, C. c.s. (2006) Dementie sluit praten over euthanasie niet uit; in: Medisch Contact 61 nr. 1 p. 15 - 17
- Kimsma, G.K., C.C. Clark, E. van Leeuwen (2008) Euthanasie stelt unieke eisen; in: Medisch Contact (63) nr. 33 - 34 pp. 1350 - 1353.
Euthanasie is voor alle betrokkenen een zware beproeving, ook voor de arts die uiteindelijk het leven van zijn patiënt beëindigt. De professionele distantie en objectiviteit die het medisch handelen gewoonlijk kenmerken, staan onder verhoogde spanning. - KNMG (2021) KNMG-standpunt euthanasie bij dementie; aangepast standpunt 1 december 2021; zie knmg.nl
- KNMG (2021) Euthanasie in cijfers; Overzicht over de jaren 2012 t/m 2020. Voor inzage en download document zie op pagina Download
- KNMG en KNMP (2021) Richtlijn Uitvoering euthanasie en hulp bij zelfdoding (herziene versie); Voor een veilige en zorgvuldige uitvoering hebben artsenfederatie KNMG en apothekersorganisatie KNMP een gezamenlijke Richtlijn uitvoering euthanasie en hulp bij zelfdoding opgesteld. Zie: www.knmg.nl
- KNMG
(2010)
Richtlijn 'Euthanasie bij een verlaagd bewustzijn'; Utrecht
(Voor inzage en download: www.knmg.nl)
- Wijlick, E.H.J. van, G.A. den Hartogh (2010) Euthanasie bij een verlaagd bewustzijn; Belofte maakt niet altijd schuld; in: Medisch Contact 65 nr. 24; pp. 1112 - 1115
- Wijlick, E.H.J. van, G.A. den Hartogh (2010) Euthanasie bij een verlaagd bewustzijn; Belofte maakt niet altijd schuld; in: Medisch Contact 65 nr. 24; pp. 1112 - 1115
- Markenstein, L.F.;
E.H.J. van Wijlick (2003) Standpunt
Federatiebestuur KNMG inzake euthanasie, KNMG, Utrecht (Voor inzage en download: www.knmg.nl)
- KNMG (2012) Nadere uitleg bij het Standpunt Federatiebestuur KNMG inzake euthanasie (2003), KNMG, Utrecht (Voor inzage en download: www.knmg.nl)
- MELC Consortium (2011) Palliatieve zorg euthanasie in België Evaluatie van de praktijk en de wetten; ASP Editions; ISBN: 9789054878247;
In het boek wordt het wettelijk kader voor zorg aan het levenseinde in België geschetst en geëvalueerd. Vervolgens worden de resultaten van verschillende empirische studies weergegeven. Er wordt onder meer dieper ingegaan op de kenmerken van zorg aan het levenseinde, er wordt een overzicht gegeven van de frequentie en kenmerken van euthanasie en andere levenseindebeslissingen, en het beleid inzake euthanasie wordt geëvalueerd. Daarnaast wordt ook onderzoek naar kwaliteitsindicatoren in de palliatieve zorg voorgesteld. - Min. V&J en Min. VWS (2015) Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek (publieksversie); zie: http://www.rijksoverheid.nl
- Min. V&J en Min. VWS (2015) Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek (artsenversie); Voor inzage en download: http://www.rijksoverheid.nl
- Mudde, L.M. en A.H. Mudde (2009) De regie over het leven? Beschouwing over euthanasie bij wilsonbekwaamheid in het geval van dementie; in: Tijdschrift voor Gezondheidszorg & Ethiek (19) nr. 3, pp. 58 - 62;
- Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (2018) . Levensbeëindiging op verzoek bij patiënten met een psychische stoornis . herziene richtlijn; NVvP i.s.m. KNMG, NHG en NIP met ondersteuning van het KFMS
Psychiaters worden dagelijks geconfronteerd met patiënten met een doodswens. Het omgaan daarmee vereist grote behoedzaamheid. De herziene richtlijn beschrijft dan ook een actuele, zorgvuldige en bruikbare procedure die nauwgezet wordt doorlopen bij een verzoek om levensbeëindiging van een patiënt met een psychische stoornis. - Regionale Toetsingscommissies Euthanasie (2020) EuthanasieCode 2018 - herziene versie 2020;
Deze Code geeft een overzicht op hoofdlijnen van de aspecten, die de commissies relevant achten bij de uitoefening van hun wettelijke taak: het toetsen van meldingen. De code is aangepast naar aanleiding van de arresten van de Hoge Raad van 21 april 2020. Voor inzage en download: http://www.euthanasiecommissie.nl - Regionale Toetsingscommissies Euthanasie (2002 - 2020) Jaarverslagen;
Voor inzage en download: http://www.euthanasiecommissie.nl - Schrover, W. (2015) Einde verhaal; Euthanasie en hulp bij zelfdoding in hedendaagse narratieve fictie (proefschrift)
zie: http://dare.ubvu.vu.nl - Schrover, W. en A. Oderwald (2010) Euthanasie in Duitse romans: in: Medisch Contact (65) nr. 4 pp. 176 - 178.
Literatuur heeft in de jaren negentig een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse discussie over euthanasie. Iets soortgelijks is nu gaande in Duitslan, waar Sterbehilfe vanwege het naziverleden extra gevoelig ligt. - Soeting, M. (2005) Tussen wet en werkelijkheid - euthanasie in het licht van een roman van W.J.Otten en de filosofie van M. Merleau-Ponty (proefschrift, universiteit Maastricht) Romans kunnen helpen houding te bepalen tegenover euthanasie en hulp bij zelfdoding. Zie 'Learning through fiction', project van de vakgroep medische ethiek en filosofie van de Geneeskunde van de Erasmus Universiteit te Rotterdam. Informatie: M. Soeting tel. 020 6719913
- Stadtman, W. (2016) Slotakkoord; Vijftien misverstanden over euthanasie en hulp bij zelfdoding; Uitgeverij: Just Publishers; ISBN: 97890 8975 731 9
- Stockman, R.; Calmeyn, M.; Eneman, M. & De Dijn, H. (2017) . Euthanasie bij psychisch lijden. Het hellend vlak dat overslaat?; Garant- Uitgevers, EAN: 9789044135183
Vier auteurs buigen zich over de vraag hoe het verder moet met de euthanasie bij psychisch lijden. Ze doen het uit medische, filosofische en gelovige hoek en proberen vanuit deze invalshoeken de vraag te beantwoorden wat mensen met psychisch lijden brengt om de euthanasievraag te stellen.
Het essay kwam er vanuit een bekommernis bij de auteurs, die zien dat er steeds meer en vlugger gegrepen wordt naar euthanasie als antwoord, waarbij ze zich de vraag stelden of een handeling, die voorheen een strafbare act was maar nu onder bepaalde voorwaarden werd gelegaliseerd, verder zal evolueren als een van de mogelijke behandelingen bij psychisch lijden. Ook hier luidt de vraag in welke mate de absolute zelfbeschikking en de absolute vrijheid het aan het winnen zijn op de absolute beschermwaardigheid van de mens, van ieder mens, ook van de mens die psychisch zwaar lijdt. We zitten hier duidelijk op een hellend vlak, en blijkbaar is dat nu aan het overslaan. - The, A.-M. (2009) Verlossers naast God; dokters en euthanasie in Nederland; Uitgeverij Thoeris; ISBN: 978 90 72219 89 3
Verlossers naast God belicht de geschiedenis van euthanasie in de 20ste eeuw in al zijn facetten. Het boek kwam tot stand in samenwerking met het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.
- The, A.-M. en M. Verkerk (2007) Naast de stervende patiënt. Beslissen over palliatieve sedatie, euthanasie en morfine; Houten, Bohn, Stafleu van Loghum; ISBN: 9789031346455
- Tol, D. van; S. van de Vathorst; B. Keizer (2008)
Euthanasie voor beginners; tien suggesties voor een succesvolle stervenswens; in: Medisch Contact, (140) nr. 4, pp. 140 - 142 - Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek (2017) . Themanummer: 15 jaar Euthanasiewet.
; TGE Jaargang 27 - nr. 4;
Uitgeverij Koninklijke van Gorcum; ISSN: 1572-0179;
- Euthanasie in de participatiemaatschappij
- Stelt een wetsevaluatie kritische vragen?
- De palliatieve filter: slappe of straffe koffie?
- Hulp bij zelfdoding in de psychiatrie
- V&VN (2007) Hoe handel je zorgvuldig bij euthanasie? Handreiking voor een goede samenwerking tussen arts, verpleegkundige en verzorgende; ISBN/EAN 978-90-78995-01-2
(Deze brochure is gebaseerd op de ‘Handreiking voor Samenwerking Artsen, Verpleegkundigen en Verzorgenden bij Euthanasie’, een coproductie van V&VN, NU’91 en KNMG)
- Ven, H. van der (2010) Ondraaglijk lijden zonder uitzicht, Euthanasie vanuit religie, moraal en mensenrechten Uitgeverij Damon; ISBN: 9789460360619
Wat is de morele grondslag van euthanasie? In het publieke debat worden allerlei religieuze en niet-religieuze opvattingen naar voren gebracht ter afwijzing van euthanasie. Er worden ook tal van religieuze en niet-religieuze opvattingen te berde gebracht ter rechtvaardiging, vaak ook vanuit het denken over mensenrechten. Echter, in het empirisch onderzoek onder ruim 1000 jongeren, christelijke, islamitische en niet-religieuze jongeren, blijkt dat lang niet al die opvattingen echt gewicht in de schaal leggen. Uiteindelijk geeft de unieke situatie van de patiënt de doorslag. Alles draait om de persoonlijke afweging van patiënt en arts samen vanuit de deugden van wijsheid en prudentie. - Vink, T. (2017) . Een goede dood . Euthanasie gewikt en gewogen; Uitgeverij Klement, ISBN 9789086872244
Met Een goede dood laat Ton Vink zien dat we ons minder moeten bezighouden met de procedurele en juridische kant van euthanasie en meer met de vraag wat een goede dood nu eigenlijk inhoudt. Vink begeleidde jarenlang mensen die overwogen hun leven te beëindigen. Hij schuwt niet om moeilijke vragen te stellen: Wat is een goede dood? En wie bepaalt dat? Vink neemt ons mee in een wereld die ons allemaal aangaat. Een zorgvuldig onderbouwd pleidooi voor gereflecteerde zelfbeschikking. - Visser, J. (2009) Ethicus Govert den Hartogh over dood en doodsverlangen 'Denk bij euthanasie vanuit de ander'; in: Medisch Contact (64) nr. 41, pp. 1669 - 1671; De dood is niet slecht omdat je dan niets meer kunt ervaren. Zij is slecht omdat zij levenslijnen doorsnijdt. Ook voor artsen heeft dat consequenties, zegt ethicus Govert den Hartogh.
- Wet
toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding,
Staatsblad 2002; 165 http://wetten.overheid.nl
- Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (2007) Den Haag, ZonMw; ISBN: 978-90-5763-092-7
- Brochure Euthanasie,
zorgvuldig van begin tot einde (2010) De Wet
toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in de
praktijk Ministeries van VWS en Justitie en de KNMG
http://www.rijksoverheid.nl
- Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (2007) Den Haag, ZonMw; ISBN: 978-90-5763-092-7
- Themanummer Zin in Zorg, tijdschrift van Reliëf over zorg, ethiek en levensbeschouwing 2010 nr. 3: voltooid leven
- Leget, C. (2010) Voltooid leven: een onvoltooide discussie...; pp. 5 - 7
- Jong, P. de; E. Borgman; G. Abrahamse (2010) Zelfgekozen dood als ultieme emancipatie?; pp. 8 - 9
- Post, D. (2010) De dokter en de levensbeëindiging; pp. 10 - 11
- AVVV/NU'91/KNMG
(2006) Handreiking voor Samenwerking
Artsen, Verpleegkundigen en Verzorgenden bij Euthanasie
Films en documentaires:
Holland Doc - VPRO (2010)
documentaire Een dodelijk dilemma
Euthanasie confronteert artsen met hun eigen emoties, opvattingen en kijk op leven en dood.
De documentaire toont de overpeinzingen, eenzaamheid, angst, dilemma’s, rituelen en emoties van de arts tijdens deze periode. Gaan ze na het overlijden van de patiënt door een rouwproces? En welke impact heeft euthanasie op hun privéleven? Bekijk de documentaire
documentaire Een dodelijk dilemma
Euthanasie confronteert artsen met hun eigen emoties, opvattingen en kijk op leven en dood.
De documentaire toont de overpeinzingen, eenzaamheid, angst, dilemma’s, rituelen en emoties van de arts tijdens deze periode. Gaan ze na het overlijden van de patiënt door een rouwproces? En welke impact heeft euthanasie op hun privéleven? Bekijk de documentaire
NCRV (2013)
documentaire Nachtvlinder, de laatste dagen van Priscilla
In NCRV Dokument een portret van de jonge Amsterdamse Priscilla die lijdt aan een terminale ziekte en zichzelf op haar 26e verjaardag euthanasie 'cadeau' doet. Vanaf haar zestiende weet Priscilla dat ze erfelijk belast is met dezelfde ziektes als haar moeder. Ze wil zichzelf deze lijdensweg besparen en verdiept zich al jong in de mogelijkheden van euthanasie, voor als de tijd daar is. Bekijk de documentaire
documentaire Nachtvlinder, de laatste dagen van Priscilla
In NCRV Dokument een portret van de jonge Amsterdamse Priscilla die lijdt aan een terminale ziekte en zichzelf op haar 26e verjaardag euthanasie 'cadeau' doet. Vanaf haar zestiende weet Priscilla dat ze erfelijk belast is met dezelfde ziektes als haar moeder. Ze wil zichzelf deze lijdensweg besparen en verdiept zich al jong in de mogelijkheden van euthanasie, voor als de tijd daar is. Bekijk de documentaire